Θεόδωρος Ι. Ζιάκας: Ο σύγχρονος μηδενισμός και οι ανθρωπολογικές του συνέπειες

Θ. Ζιάκας : O Σύγχρονος Μηδενισμός και οι ανθρωπολογικές του συνέπειες from antifono.gr on Vimeo.
Πηγή: Αντίφωνο /LoMak

Στα πλαίσια συγκέντρωσης των μελών του Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου με την ευκαιρία του 36ου Πανελλήνιου Ιατρικού Συνεδρίου, που πραγματοποιηθήκε στο Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας στις 9 Μαΐου 2010, ο Θεόδωρος Ζιάκας μίλησε με θέμα "Ο σύγχρονος μηδενισμός και οι ανθρωπολογικές του συνέπειες".

Πηγή: http://lomak.blogspot.com/2010/05/9-10_17.html.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ Θ. Ι. ΖΙΑΚΑ

Πηγή: Αντίφωνο

1. Ο μηδενισμός ως διαπολιτισμικό φαινόμενο.
Η Ιστορία  είναι νεκροταφείο πολιτισμών. Γεννήθηκαν, ήκμασαν, παρήκμασαν, καταστράφηκαν. Συνήθως τον θάνατο του ενός ακολουθεί η γένεση ενός άλλου.
Ονομάζω το ιστορικό αυτό σημείο (που έχει διάρκεια) «κατάσταση μηδέν», για να αναρωτηθώ τι είναι αυτό που συμβαίνει κατά τη διάρκειά της; Τι την χαρακτηρίζει;
Δέχομαι τον ορισμό του Ηράκλειτου που λέει ότι «Πόλεμος πάντων πατήρ».

Ότι αυτός γεννά τη διάκριση α) θεών και ανθρώπων και β) ελεύθερων και δούλων. Σ’ αυτές θεμελιώνονται οι πολιτισμοί, οπότε η ισοπέδωσή τους μπορεί να θεωρηθεί ως το εσωτερικό αίτιο της πτώσης στην κατάσταση μηδέν.

Πόρισμα: Μηδενισμός είναι (σ’ αυτό το μακροϊστορικό επίπεδο) η κατάσταση όπου η διάκριση θείου/ανθρωπίνου και ελεύθερου/δούλου ισοπεδώνεται. Και ο αντίστοιχος τύπος ανθρώπου διαλύεται.

Μυθικά  συμβολοποιημένες μορφές της κατάστασης μηδέν, εξαιρετικά πρόσφορες για στοχασμό, έχουμε στη Βίβλο:

1. Η Πτώση - η μητέρα και ορίζοντας όλων  (απώλεια του Παραδείσου).
2. Ο κατακλυσμός του Νώε (καταστροφή - σώζονται αξίες - πολιτισμική μετάλλαξη).
3. Η καταστροφή Σοδόμων και Γομόρων (σώζονται μόνο άτομα - αρκεί να φύγουν τρέχοντας χωρίς να κοιτούνε πίσω).
4. Ο πύργος της Βαβέλ (ήπια κατάσταση μηδέν - κατάρρευση και διάσπαση σε πολλές πολιτισμικές ομάδες).
5. Οι δέκα πληγές του Φαραώ (με διπλή διάσωση: τόσο των Αιγυπτίων όσο και των Εβραίων).
6. Η παραλίγο καταστροφή της Νινευή (μετάνοια - αποδοχή της αυστηρής δημοσιονομικής πολιτικής που πρότεινε ο Ιωνάς).  Ιωνάς (ο αρνούμενος την ιστορική αποστολή του λαός - πετιέται στη θάλασσα - τον καταπίνει το κήτος - έρχεται εις εαυτόν - το κήτοςτον ξερνάει στην ακτή της Νινευή....)
7. Ανάλογες, αλλά λιγότερο γνωστές μορφές δίνουν και οι ελληνικές Γραφές από τον Όμηρο, ως τους Τραγικούς και τον Θουκυδίδη.

2. Η εξέλιξη του νεωτερικού ατόμου από τον οντολογικό στον κοινωνικό- υπαρξιακό μηδενισμό.
Ο σύγχρονος πολιτισμός γεννήθηκε στη Δύση με τον Διαφωτισμό και τις αστικές επαναστάσεις. Ανθρωπολογικός φορέας του είναι το νεωτερικό Άτομο.
Μιλάμε  για «νεωτερικό» Άτομο και όχι για Άτομο γενικά, επειδή έχουμε και την αρχαιοελληνική μορφή εξατομίκευσης που είναι βέβαια διαφορετική.
Η καμπύλη εξελίξεως του νεωτερικού Ατόμου χαρακτηρίζεται από τέσσερις φάσεις.
Η πρώτη φάση αντιστοιχεί στον Διαφωτισμό (18ος αιώνας). Ο νοηματισμός του ανθρώπου ορίζεται εδώ από τρεις κοινωνιο-οντολογικές εξισώσεις:

• Θεός = 0 (δηλαδή ανύπαρκτος ή εκτός ενεργού υπηρεσίας).
• Ομάδα = 0 (Συμβόλαιο - συνεταιρισμός Ατόμων).
• Άτομο = Άπειρο. Κέντρο του Ατόμου: η λογική και η παρατήρηση.

Η δεύτερη  φάση αντιστοιχεί στον Ρομαντισμό: Ο άνθρωπος είναι Άτομο, αλλά οι μηδενιστικές εξισώσεις του Διαφωτισμού υποβαθμίζονται. Η πίστη στη λογική και την παρατήρηση μετριάζεται με την παραδοχή απεριόριστης συναισθηματικής «ψυχικής ενδοχώρας» μέσα στο Άτομο.

Η τρίτη  φάση είναι ο Μοντερνισμός (μέσα 19ου αι. – δεκαετία του ’60 του 20ου αιώνα). Το μοντέρνο Άτομο αντιπροσωπεύει την ωριμότητα του νεωτερικού Ατόμου, την ολοκλήρωσή του. Είναι η μηχανόμορφη ατομικότητα, που χαρακτηρίζει την εποχή της μεγάλης βιομηχανίας και των μεγάλων ιδεολογιών. Το μοντέρνο Άτομο θα καταποντιστεί στη δίνη των δύο παγκοσμίων πολέμων και των επαναστάσεων του 20ου αιώνα, ανοίγοντας τον δρόμο στην τέταρτη και τελευταία φάση: τον Μεταμοντερνισμό.

Αν  στην Ευρώπη η κατάρρευση του μοντέρνου Ατόμου, έγινε μέσω της υποστροφής στον άγριο κολεκτιβισμό του μεσοπολέμου, στην Αμερική η κατάρρευση έγινε με «ευφρόσυνο» τρόπο, περνώντας από τον δρόμο της μαζικής καταναλωτικής κουλτούρας. Το βασίλειο του Καταναλωτή συμπίπτει με το τέλος του Ατόμου.

[Τη διαφορά μοντέρνου και μεταμοντέρνου ατόμου μας τη δίνει ο Ντέϊβιντ Ρίσμαν με μια χαρακτηριστική μεταφορά: από το γυροσκόπιο στο ραντάρ. Πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο ο τυπικός Αμερικανός ήταν «ενδοκατευθυνόμενος». Κάποιες απλές αλλά σταθερές εγωιστικές αξίες ήταν ο άξονας περιστροφής της προσωπικότητάς του. Σαν να είχε μέσα στο κεφάλι του ένα γυροσκόπιο. Έπειτα όμως από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο αρχίζει να επικρατεί ένας «εξω-κατευθυνόμενος» τύπος, που αγωνιά να «προσαρμοσθεί» στο κοινωνικό περιβάλλον. Σαν να έχει ένα ραντάρ στο κεφάλι του, που του υπαγορεύει συνεχώς τις προσδοκίες των άλλων. Πρόκειται για τη μετάβαση της Αμερικής και όλης της Δύσης από το αγέρωχο «προμηθεϊκό» Άτομο στη δικτατορία της «Κοινής Γνώμης».]

3. Χαρακτηριστικo του σύγχρονου μηδενισμού η διάσπαση του ατόμου: α) σε Λεγεώνα και β) σε χρονοανταλλακτικά συστημάτων. Το ζωτικό υπαρξιακό υπόλοιπο τείνει στο μηδέν.

Το  Άτομο «διαλύεται». Γίνεται «κομμάτια». Οι εκφράσεις αυτές αναφέρονται στην προσωπικότητά του, στο αυτορρυθμιστικό του σύστημα, στην «ταυτότητά» του. Η προσωπικότητα εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά ως όχλος επιθυμιών και παθών. Ως «ψηφιδωτή προσωπικότητα». Είναι ο άνθρωπος με τα «πολλά εγώ». Ο άνθρωπος-Λεγεώνα του Ευαγγελίου.

«Κομμάτιασμα» του Ατόμου σημαίνει, από κοινωνική άποψη, κομμάτιασμα του υπαρξιακού του χρόνου και κατάσχεση των χρονο-κομματιών από τα διάφορα συστήματα.

«Κομμάτι  χρόνου» θα πει τρέξιμο μιας επαναληπτικής  ακολουθίας ενεργειών ενσωματωμένης δίκην ανταλλακτικού, σε μια κοινωνική μηχανή. Είναι υπαρξιακός χρόνος, που έχει παγώσει σε «ρουτίνα». Ο χρόνος αυτός ανήκει στο Σύστημα. Ο χρόνος που πραγματικά ανήκει στο άτομο μπορεί να βρεθεί αν από την ηλικία του αφαιρέσουμε τον χρόνο ζωής που του έχουν κατάσχει τα συστήματα. Όσο προοδεύουμε σε συστημοποίηση, τόσο μικραίνει το προσδόκιμο ζωτικό υπόλοιπο, τείνοντας στο μηδέν.

Όσο περισσότερο  η κοινωνία γίνεται κοινωνία συστημάτων, τόσο περισσότερο ο άνθρωπος δεν  ορίζει τον χρόνο του. «Δεν βρίσκει χρόνο». «Δεν έχει καθόλου χρόνο». Ως σώμα ο άνθρωπος υπάρχει βεβαίως μέσα στον χρόνο. Το σώμα «έχει χρόνο», γιατί έχει ενότητα-ταυτότητα. Η άναρχη όμως προσωπικότητα «δεν έχει χρόνο». Δεν ζει στον χρόνο του σώματος, στον πραγματικό χρόνο.

Το άτομο το διασπασμένο σε χρονοανταλλακτικά συστημάτων, διατηρεί μια παρουσία ατομικότητας, αλλά η ζωή του «δεν έχει νόημα». Έχει «εκλείψει» μέσα του. Είναι «νεκρή ψυχή». «Κούφιος άνθρωπος».

4. Τι  είναι τα συστήματα: διαμεσολάβηση σχέσεων με αλγοριθμικά τυποποιημένα υποκατάσταστα - μηχανές. Μεταφυσικός κινητήρας: ο τεχνολογικός μεσσιανισμός. Όραμα: α) Επιβίβαση στην τεχνόσφαιρα, β) Ανθρωποθεός. Αποτέλεσμα: γενική υποδούλωση. Καλό βέβαια για τον Κυρίαρχο. Πρόβλημα για τη Μάζα, λόγω α) ελλείμματος οικουμενικότητας και β) κρίσεων.
Η αυτονομία από τον «ανθρώπινο παράγοντα» είναι η κατασκευαστική εντελέχεια του Συστήματος. «Ουδείς αναντικατάστατος».

Το  ιδεώδες της νεωτερικότητας ήταν εξ αρχής να μετατρέψει την κοινωνία σε Σύστημα. Ο λόγος είναι ότι στο νεωτερικό φαντασιακό η μηχανή είναι το υποκατάστατο του δούλου. Ο δυτικός άνθρωπος ποτέ δεν μπόρεσε να χειραφετηθεί από την ανάγκη του να έχει δούλους. Γι’ αυτό άλλωστε και καθιέρωσε την προσαγόρευση όλων ως «κυρίων». Ταύτισε το Άτομο με τον Κύριο. Την ατομική ελευθερία με την κυριαρχία.

Αν  ανασκοπήσουμε την ως τώρα εξέλιξη του εν λόγω «Κυρίου», θα δούμε ότι το νεωτερικό «όραμα» έχει ενσαρκωθεί, αλλά μόνο στο πρώτο σκέλος. Το Σύστημα έχει πλέον κατασκευαστεί. Έχει χωνέψει μάλιστα στα σπλάχνα του ολόκληρο τον πλανήτη. Αλλά φεύ. Στο δεύτερο σκέλος το όραμα έχει πλήρως διαψευστεί. Αντί να είναι το Σύστημα δούλος του Ατόμου έγινε το Άτομο δούλος του Συστήματος.

Αυτό  βέβαια δεν ενοχλεί την κυρίαρχη μειονότητα, αφού της δίνει τα μέσα να καλύψει όλα της τα πάθη. Πρόβλημα είναι μόνο για τη μεγάλη μάζα, για την οποία δεν προβλέπεται ανάλογη εύνοια. Το πρόβλημα είναι, ειδικότερα, οι «κρίσεις» της απρόβλεπτης αυτής θεότητας, οι οποίες θερίζουν τους πιστούς της κατά εκατομμύρια. Γιατί αν το Σύστημα μπορούσε να εξασφαλίσει μια στοιχειώδη έστω μετοχή των μαζών στην καταναλωτική ευωχία, αυτές δεν θα λογάριαζαν καθόλου την υποδούλωσή τους.

5. Η κρίση: εκφόρτιση χαοτικού δυναμικό. Βάση η διάλυση υποκειμένου. Δεν επιδέχεται ούτε συστημική ούτε προσυστημική λύση.

Η λέξη «κρίση» παραπέμπει στις βίαιες εκφορτίσεις του χαοτικού δυναμικού, του συσσωρευμένου στις διασυνδέσεις των συστημάτων.

Τα συστήματα μοιάζουν με τις αντλίες θερμότητας. Αντλούν το «χάος», που εμπεριέχεται στις κοινωνικές σχέσεις, για να τις υπαγάγουν σε μια τεχνητή αλγοριθμική τάξη. Το αντλούμενο χαοτικό δυναμικό δεν εξαλείφεται. Παροχετεύεται στο «περιβάλλον» του συστήματος. Όμως το περιβάλλον δεν είναι πλέον ένας απεριόριστος «βιόκοσμος». Είναι περιβάλλον συστημάτων. Έτσι το μετακυλιόμενο χαοτικό δυναμικό, «μη έχοντας πού να πάει», εγκλωβίζεται στις διασυνδέσεις των συστημάτων, ώσπου να ξεσπάσει στον «πιο αδύνατο κρίκο».

Το  χάος δεν είναι μια δεδομένη ποσότητα, που αντλήσαμε, μετακυλίσαμε, τελειώσαμε. Η αλγοριθμική τάξη δεν καταργεί το χάος, αλλά το προϋποθέτει και το αναπαράγει. Δεν είναι ότι η αποφόρτιση, καταστρέφοντας τα «αναχρονιστικά» (ή «διεφθαρμένα») συστήματα, «δημιουργεί χάος». Είναι το γεγονός ότι η ίδια η ύπαρξη του συστήματος είναι μια επαναληπτική διαδικασία η οποία αναδημιουργεί το χαοτικό της υπόβαθρο, διαλύοντας τα υποκείμενα που αποτελούν τους φορείς του. Όσο περισσότερη τάξη εγκαθιδρύεται με τη συστημοποίηση, τόσο ισχυρότερο είναι το χαοτικό δυναμικό που συσσωρεύεται στο σύνολο του Συστήματος.

Το  θέμα είναι ότι το πρόβλημα δεν  μπορεί να λυθεί με συστημικές μεθόδους, διότι δεν μπορεί να υπάρξει σύστημα που να ελέγχει όλα τα συστήματα. Το θέμα είναι επίσης ότι δεν μπορούμε πλέον να «απαλλαγούμε» από τα συστήματα, να τα «καταργήσουμε».

6. Ανθρωπολογική συνέπεια: H Χίμαιρα. Το θέμα είναι η υπέρβαση του διπόλου κολεκτιβισμού/ατομικισμού και η μετάλλαξη του Ατόμου σε Πρόσωπο.

Θα κλείσω την ομιλία μου με τρεις διατυπώσεις που τα λένε όλα σε σχέση με το μηδενισμό και με μια αρχετυπική επιτομή των ανθρωπολογικών συνεπειών του. Οι τρεις διατυπώσεις είναι οι εξής:

1. Ο μοντέρνος μηδενισμός ήταν αυτό που έλεγε ο Νίτσε: «ότι οι υψηλότερες αξίες χάνουν την αξία τους». Ανώτερη αξία γίνεται η καταστροφή τους.
2. Ο μεταμοντέρνος (ο σύγχρονος) μηδενισμός είναι αυτό που έλεγε ο Κονδύλης: «η κατανάλωση έγινε αξία και οι αξίες καταναλωτικά αγαθά».
3. Το μηδενιστικό πεπρωμένο της νεωτερικότητας το προδιέγραψε ο Σωτ. Κυριαζόπουλος από το 1922: «Η Γαλλική Επανάστασις μετά του Μπολσεβικισμού επί του μηδενός επιστηριχθείσαι εξήντλησαν και το μηδέν».

Το  αρχέτυπο των ανθρωπολογικών συνεπειών του «εξαντλημένου μηδενός» είναι η Χίμαιρα, το θηρίο που μας περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα: «Δράκος οπίσω, λέοντας εμπρός, στη μέσην αίγα, κι ήσαν τα σπλάχνα της φωτιά και φλόγες η πνοή της».

Αναφέρεται στον συναισθηματικά καχεκτικό ανθρωπολογικό τύπο, τον πολωμένο μεταξύ διανοητικού και επιθυμητικού ενστίκτου.

Αν  λάβετε υπόψη ότι η αυτορρύθμιση εδράζεται στη δύναμη του θυμικού και των αξιών του αντιλαμβάνεστε τι σημαίνει η μετάβαση των χιμαιρικών αυτών όντων στη μηδενιστική τους φάση.

Επιπροσθέτως  πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι σε αντίθεση με όλες τις προνεωτερικές καταστάσεις  μηδέν, όπου η χίμαιρα ήταν από κάθε άποψη ένα ζώο, στην προκειμένη περίπτωση είναι κάτι χειρότερο: μηχανή.

***

Οι  έρευνές μας, συνυπολογίζοντας την  εμπειρία της αρχαιοελληνικής εξατομίκευσης, συγκλίνουν στο γενικότερο συμπέρασμα ότι το Άτομο, άπαξ και εμφανιστεί στην ιστορία, έχει ημερομηνία λήξης. Ότι είναι μια ανθρωπολογική διαδρομή, που όταν ολοκληρωθεί, εκβάλλει στην κατάρρευση-διάσπαση του Ατόμου και  την επακόλουθη υποστροφή στον κολεκτιβισμό της μιας ή της άλλης μορφής.

Η ανάκαμψη συνδέεται με την υπέρβαση της  πόλωσης ατομικισμού / κολεκτιβισμού  και τη μετάλλαξη του Ατόμου σε Πρόσωπο, όπως παραδειγματικά έγινε με το βάπτισμα του Ελληνισμού και τη μετάβασή του στον βυζαντινό πολιτισμό. Ώσπου κι αυτός να εξαντλήσει το ιδρυτικό του δυναμικό.

(Για περισσότερα βλ. Θ.Ι.Ζιάκας, Ο σύγχρονος μηδενισμός, Αρμός 2008).