Χάρης Ανδρεόπουλος, Ο πρώτος εορτασμός του αγίου Καλλινίκου Εδέσσης

Ο πρώτος εορτασμός του νέου 

αγίου Καλλινίκου Εδέσσης

Μετά την πρόσφατη αγιοκατάταξή

του από το Οικουμενικό Πατριαρχείο

Του Χάρη Ανδρεόπουλου,

Θεολόγου καθηγητού Β/θμιας,

Δρος Εκκλησιαστικής Ιστορίας ΑΠΘ

(xaan@theo.auth.gr) 

Έξι εβδομάδες μετά την αγιοκατάταξη (23.06.2020) από το Οικουμενικό μας Πατριαρχείο του μακαριστού Μητροπολίτου Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας (1967-1984) κυρού Καλλινίκου (Πούλου), η Εκκλησία μας εορτάζει σήμερα για πρώτη φορά τη μνήμη του, η οποία ορίσθηκε να τιμάται την 8η Αυγούστου εκάστου έτους. 

Πληροφορίες για το πρόσωπο του νέου αγίου της Εκκλησίας μας έχουμε καταγράψει στο βιβλίο μας «Η Εκκλησία κατά τη δικτατορία 1967-1974. Ιστορική και νομοκανονική προσέγγιση» (εκδ. Επίκεντρο, 2017, σσ. 121-122), δεδομένου ότι η εκλογή του στον επισκοπικό θρόνο της Εδέσσης συνέπεσε τα δύσκολα (και για την διοικούσα Εκκλησία) χρόνια της επτάχρονης δικτατορίας (1967-1974): Γράφαμε λοιπόν, το 2017, για τον μακαριστό Καλλίνικο:

«(...) Εδέσσης Καλλίνικος (Πούλος): Εκλογή 20.06.1967 εις διαδοχήν του ”αυτοδικαίως” απομακρυνθέντος τον Ιανουάριο του 1967, λόγω ορίου ηλικίας, μητροπολίτου Εδέσσης Διονυσίου (Παπανικολοπούλου). Από τα φοιτητικά του χρόνια στην Αθήνα συνδέθηκε με την αδελφότητα θεολόγων «Ζωή» για «να βοηθήσει και να βοηθηθεί στον πνευματικό του καταρτισμό», όπως γράφει το πνευματικό του παιδί, νυν μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος (Βλάχος) στο σχετικό, αφιερωματικό για τον Γέροντά του, βιβλίο «Κόσμημα», με τη διευκρίνιση ότι ο Καλλίνικος Πούλος καίτοι «εκτιμούσε το ιεραποστολικό έργο των οργανώσεων», εν τούτοις δεν υπήρξε μέλος τους καθώς «ήταν κριτικός απέναντι στα “συστήματα”». 

Υπηρέτησε, ως λαϊκός, την περίοδο του εμφυλίου πολέμου στις Ειδικές Δυνάμεις του Στρατού με την ιδιότητα του καταδρομέα και συμμετείχε στις μάχες εναντίον των κομμουνιστών ανταρτών στην πρώτη γραμμή του πυρός, στο Γράμμο. Ήταν αδελφός του μητροπολίτου Διδυμοτείχου και Ορεστιάδος Κωνσταντίνου (Πούλου), μέλους της (προεδρευομένης υπό του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου [Κοτσώνη]) «Αριστίδην» Συνόδου εκ της οποίας ο ίδιος εξελέγη Μητροπολίτης Εδέσσης. 

Χειροτονήθηκε στις 25.06.1967 στον καθεδρικό ναό Αθηνών προεξάρχοντος του συνοδικού μητροπολίτου Τρίκκης Διονυσίου (Χαραλάμπους) τούτου συμπαραστατουμένου υπό των Μητροπολιτών Διδυμοτείχου Κωνσταντίνου (Πούλου, αδελφού του χειροτονουμένου), Αιτωλίας και Ακαρνανίας Θεοκλήτου (Αρβαντινή), Κυθήρων Μελετίου (Γαλανοπούλου) και Κασσανδρείας Συνεσίου (Βισβίνη). Αναγνωρίσθηκε και τοποθετήθηκε ως Εδέσσης με την υπ’αριθμ. 1463/2213/27.06.1967 εγκύκλιο της “Αριστίνδην” Συνόδου. 

Παρά την εξ επόψεως κανονικότητος προβληματική - όπως όλων των “ιερωνυμικών” λεγομένων αρχιερέων - εκλογή του (την γενομένη υπό της αντικανονικής “Αριστίνδην” Συνόδου), κατέλιπε μνήμη αγαθού ποιμενάρχου όχι μόνο στον εκκλησιαστικό, αλλά και τον ακαδημαϊκό χώρο συγκαταλεγόμενος, εις εκείνους τους «αρχιερείς οι οποίοι, παρότι εξελέγησαν στη διάρκεια της δικτατορίας από την “Αριστίνδην” Σύνοδο του Ιερωνύμου και είχαν σχέση με τις χριστιανικές αδελφότητες, εν τούτοις, και από ιεραποστολικό ζήλο και φρόνημα διακατέχονταν και τον λαό του Θεού, κατά κανόνα, ανιδιοτελώς και χριστιανοπρεπώς διακόνησαν και υπηρέτησαν», όπως έχει υποστηρίξει σχετικώς ο λόγιος Μητροπολίτης Αρκαλοχωρίου, καθηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας του ΑΠΘ κ. Ανδρέας Νανάκης («Καθημερινή», 11.06.2017). 

Ως «φωτεινή» μορφή κληρικού θεωρεί τον αναδειχθέντα κατά την «ιερωνυμική» περίοδο, ως Εδέσσης, Καλλίνικο, αποκαλώντας τον «άγιο ιεράρχη», ο καθηγητής Εκκλησιαστικού Δικαίου της Νομικής Αθηνών κ. Ιωαν. Κονιδάρης σε άρθρο του στο «Βήμα» (28.03.2010), ενώ ως «οσία» μορφή τον έχει χαρακτηρίσει ο οικουμενικός πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος (Αρχοντώνης, βλ. «Ορθόδοξος Τύπος», 03.07.2015), χαρακτηρισμός ιδιαιτέρας και ειδικής βαρύτητος δεδομένου του ότι ο μακαριστός Εδέσσης κυρός Καλλίνικος, ως “νεοχωρίτης” Επίσκοπος, υπήγετο στην πνευματική δικαιοδοσία του Πατριαρχείου και εμνημόνευε τον Κωνσταντινουπόλεως.

Μετά την παραίτηση (15-12-1973) του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου (Κοτσώνη) και την εκλογή (12-01-1974) στην Αρχιεπισκοπή του (από Ιωαννίνων) Σεραφείμ (Τίκα) η «Πρεσβυτέρα» Ιεραρχία στην ΙΖ΄συνεδρίαση της, της 28ης Μαρτίου 1974, «λαβούσα υπ’ όψιν την ανάγκην ειρηνεύσεως της Εκκλησίας και διατελουμένη εν πνεύματι άκρας εκκλησιαστικής οικονομίας και επιεικείας» απεδέχθη την εισήγηση του Προέδρου αυτής, Αρχιεπισκόπου Αθηνών Σεραφείμ (Τίκα) και απεφάσισε, όπως θεωρήσει, κατ΄ οικονομίαν, ως κανονική την εκλογή για 20 επαρχιούχους ιεράρχες (εκ του συνόλου των 29 των επί της "ιερωνυμικής" περιόδου εκλεγέντων), μεταξύ των οποίων και ο Εδέσσης Καλλίνικος, ο οποίος συνέχισε έτσι κανονικά την ποιμαντορία του, ως μέλος της (προεδρευομένης υπό Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ) Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Εκοιμήθη ως Εδέσσης στις 7 Αυγούστου του 1984». (Αντιθέτως, ο αδελφός του, ο Διδυμοτείχου Κωνσταντίνος [Πούλος] παρότι είχε καθ΄ όλα κανονική εκλογή [1957 - επί αρχιεπισκοπείας Θεοκλήτου Παναγιωτοπούλου], τον Ιούλιο του 1974 κηρύχθηκε – μαζί με άλλους 11 - έκπτωτος του θρόνου του «διότι συμπαρατασσόμενος με τους αντιδρώντες “ιερωνυμικούς” προέβη σε ενέργειες που απέβλεπαν στη διασάλευση της ενότητας της Εκκλησίας»). 

* Τα “θαυμαστά” γεγονότα που έζησε πλησίον του Γέροντός του νυν αγίου Καλλινίκου Εδέσσης περιγράφει ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος: « (...) ειρήνευε τους ανθρώπους που τον πλησίαζαν και είδα θαυματουργικές επεμβάσεις. Καθόμουν δίπλα του στο κρεβάτι του νοσοκομείου, διαβάζοντας κυρίως την «Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών» και με τρόπο ανέκφραστο θεραπεύθηκα από μια σωματική ασθένεια που με ταλαιπωρούσε εκείνον τον καιρό. Αλλά και κατά την εξόδιο ακολουθία του θεράπευσε από μια πολυχρόνια ασθένεια μια πνευματική του θυγατέρα, από την Αιτωλοακαρνανία, η οποία δεν μπορούσε να θεραπευθή από πολλούς ιατρούς τους οποίους είχε επισκεφθή (...) Οι θαυματουργικές του επεμβάσεις είναι πολλές. Ακόμη όσο ζούσε ελευθέρωσε με τις προσευχές του ανθρώπους από τα δαιμόνια που τους είχαν καταλάβει (...) Μετά την κοίμησή του εμφανίζεται στον ύπνο πολλών ανθρώπων και τους βοηθά αποτελεσματικά, όπως και πολλοί ομολόγησαν ότι ωφελήθηκαν ποικιλοτρόπως από τον Καλλίνικο, όταν τον επικαλέσθηκαν ή όταν επισκέφθηκαν τον τάφο του (...). 

Η Ορθόδοξη Εκκλησία τον τελευταίο καιρό, με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και ειδικά του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου πλούτισε το αγιολόγιο Της με συγχρόνους αγίους, με αστέρια φωτεινά που λάμπουν στο στερέωμα της Ορθοδοξίας (Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης, Παΐσιος ο Αγιορείτης, Ιάκωβος Τσαλίκης ο εν Ευβοία, Ιερώνυμος Σιμωνοπετρίτης, Αμφιλόχιος Μακρής ο εν Πάτμω, Σωφρόνιος Σαχάρωφ του Έσσεξ, Εφραίμ Κατουνακιώτης, κ.α.) στα οποία φωτεινά αστέρια όλως προσφάτως συγκατελέχθη και ο μακαριστός Μητροπολίτης Καλλίνικος Εδέσσης (τουπίκλην Πούλος). Να έχουμε την ευχή τους και τις πρεσβείες τους.

ΒIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 

▪ Βλάχου, Ιεροθέου, Μητροπολίτου Ναυπάκτου, «Το κόσμημα της Εκκλησίας, Βίος και πολιτεία του ταπεινού και πράου Επισκόπου κοσμήσαντος την Εκκλησίαν του Χριστού, αειμνήστου Μητροπολίτου Εδέσσης Καλλινίκου», εκδ. Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου Πελαγίας, Θήβα, 1998.

▪ Ανδρεοπούλου, Χαραλάμπους, «Η Εκκλησία κατά τη δικτατορία 1967-1974. Ιστορική και νομοκανονική προσέγγιση», εκδ. Επίκεντρο, 2017, Θεσσαλονίκη, σ. 121-122, 309. 

Χρυσένια: μια νεανική περιπέτεια φαντασίας στο διαδίκτυο

Το εξώφυλλο της "Χρυσένιας" (https://xryseniabook.blogspot.com)

Του Θεόδωρου Ι. Ρηγινιώτη

Σ’ ένα καινούργιο ιστολόγιο, άρχισε η καταχώριση από τον γράφοντα μιας αδημοσίευτης νουβέλας με τίτλο «Χρυσένια: η μάγισσα της Αθήνας – Το Τάγμα των Λιονταριών».

Πρόκειται για μια νεανική περιπέτεια φαντασίας, στην οποία εμπλέκονται η μαγεία και η εκκλησία, τα ξωτικά και οι άγγελοι, οι σκοτεινές αδελφότητες με τις νοσηρές λατρείες και η πνευματικότητα των ορθόδοξων μοναστηριών – οι κρυφοί σατανιστές και οι κρυφοί άγιοι.

Θεού θέλοντος, η ιστορία θα δημοσιευτεί κεφάλαιο προς κεφάλαιο και είναι στη διάθεση του αναγνώστη, να τη διαβάσει δωρεάν. Η διεύθυνση του ιστολογίου είναι https://xryseniabook.blogspot.com/ και ο υπότιτλος «ΠΡΟΣΟΧΗ: Όποιος διαβάσει αυτό το βιβλίο θα έχει μυηθεί σε μιαν απαγορευμένη γνώση». Στο ιστολόγιο δεν θα δημοσιεύονται σχόλια.

Έτσι η Χρυσένια απέκτησε ένα διαδικτυακό σπίτι. Το χτίσιμο του σπιτιού έγινε με τη βοήθεια του εκλεκτού φίλου μου Γ.Μ.Β. (ιστολόγιο ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΤΟΜΟ) και το ψηφιακό εξώφυλλο σχεδιάστηκε από την εξαίρετη γραφίστρια κυρία Αγλαΐα Γαργανίδου, που είχε δημιουργήσει και την ηλεκτρονική έκδοση του βιβλίου μας Σημειώσεις για το Ισλάμ (http://www.euxh.gr/images/PDF/Shmeioseis_gia_to_islam.pdf). Το παραδίδω σ’ εσάς, σε όσους αγαπούν τη λογοτεχνία του φανταστικού, τη λογοτεχνία φαντασίας. Ελπίζω να σας αρέσει. Καλή ανάγνωση.

Καλό μήνα! Καλή Παναγιά!

Καλό μήνα! Καλή Παναγιά!

Φανέρωσε μου τη μάσκα που κρύβεις (σχόλιο στην επικαιρότητα)

https://www.youtube.com/watch?v=_-rJ5Bo236U

Η γνωστή νεαρά ξαναχτύπησε: Σχεδόν επιτίμησε χτες την Υπουργό Παιδείας επειδή δεν επέβαλε... τις μάσκες στις Εκκλησίες. Για όλα λοιπόν σε αυτή τη χώρα φταίει η Εκκλησία! Τσιμουδιά βεβαίως για το άνοιγμα των συνόρων και τις συνέπειες αυτής της απόφασης στο ζήτημα του κορονοϊού.

Είπαμε: Για όλα τα κακά της μοίρας μας σε αυτή τη χώρα φταίει η Εκκλησία! Dixi id.

Δείτε και: 

Μ.Βαρδής: Επιτέλους, βάλτε μάσκες στις Εκκλησίες!

Σας ευχαριστούμε, κ. Ερντογάν, που μας αφυπνίσατε!

Του Θεόδωρου Ι. Ρηγινιώτη

Η τρέχουσα ελληνοτουρκική κρίση, όπως κάθε κρίση, μπορεί να έχει και μερικές θετικές συνέπειες, απροσδόκητες από την τουρκική πλευρά. Μπορεί να βοηθήσει την κοινωνία μας και το λαό μας να θυμηθεί την ταυτότητά του, να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του (που κοιμούνται) και – με την ορμή του θυμού από τις αναίτιες προκλήσεις του γείτονα – να ξεκινήσει να ανασυντάσσεται για ένα καλύτερο αύριο. 

Να ξαναβρεί την αξιοπρέπεια και την ελπίδα του και ίσως, ποιος ξέρει, μερικές σταγόνες από την ελευθερία του, που του την έχουν στερήσει, όχι οι Τούρκοι πλέον, αλλά οι σύγχρονοι οικονομικοί και πολιτικοί αποικιοκράτες και κοσμοκράτορες. 

Ποιος θυμόταν την Αγία Σοφία πριν ο Τούρκος ανακοινώσει πως θα την ξανακάνει τζαμί; Τώρα, η Αγία Σοφία είναι στη σκέψη και στα χείλη όλων και ξαναμπήκε στις καρδιές των περισσότερων από μας. 

Ίσως αυτό, αν απομακρυνθούμε από επιφανειακούς συναισθηματισμούς, γίνει αφορμή να μελετήσουμε λίγο και να γνωρίσουμε τον βυζαντινό μας πολιτισμό, που αποτελεί μια κληρονομιά εφάμιλλη με την αρχαία ελληνική και πολύ πιο κοντινή στη σημερινή πραγματικότητα, επειδή δεν πέθανε ποτέ εντελώς, αλλά ζει ακόμη μέσα από τις υπέροχες βυζαντινές εκκλησιές μας, τις γεμάτες αθάνατες εξαιρετικές τοιχογραφίες, μέσα από τα αριστουργήματα της υμνογραφίας, που ψάλλονται όλο το χρόνο στις εκκλησίες ακριβώς όπως γράφτηκαν (μεταφέροντας υψηλά και διαχρονικά μηνύματα και νοήματα) και μέσα από τα ήθη και τα έθιμα του λαού μας, τους χορούς και τα τραγούδια μας, πολλά από τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην ελεύθερη και υπερήφανη βυζαντινή εποχή. 

Όλα αυτά δεν τα γράφω εθνικιστικά, γιατί βυζαντινοί δεν είμαστε μόνον εμείς, οι Έλληνες, αλλά εν πολλοίς όλοι οι βαλκανικοί λαοί, με τους οποίους μας συνδέει και η Ορθοδοξία (με τους μισούς τουλάχιστον, ενώ και οι υπόλοιποι ήταν κάποτε ορθόδοξοι, πριν τους μεταμορφώσει η Τουρκοκρατία και η δυτικοευρωπαϊκή καταπίεση) και η κοινή ιστορία, καθώς και πολλά κοινά ή παρόμοια ήθη και έθιμα, ο παρόμοιος τρόπος ζωής (στην παραδοσιακή κοινωνία εννοώ) και φυσικά η ανάμιξη των πληθυσμών, που για την ηπειρωτική Ελλάδα και ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο είναι έντονη. 

Βέβαια και η συμβολή των μορφωμένων Ελλήνων («λογίων»), καθώς και των εμπόρων, στην πνευματική και κοινωνική ζωή των Βαλκανίων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν καθοριστική – όσο καθοριστική απέβη παλαιότερα για την ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Κάποτε «κατακτούσαμε» με τον πολιτισμό (ευεργετώντας τους άλλους), όχι μόνο τους Ρωμαίους, αλλά και τους Σλάβους, ακόμη και τους Άραβες και άλλα έθνη. Τώρα, ταπεινωμένοι και εξευτελισμένοι, άνεργοι και ιστορικά και πολιτισμικά αναλφάβητοι, παραπατάμε ανάμεσα στο Facebook και τις τουρκικές σαπουνόπερες… 

Όμως (για να επανέλθω) Βυζαντινοί ήταν και οι Κόπτες της Αιγύπτου και οι Παλαιστίνιοι, ακόμη και οι Σύριοι κ.π.ά, πριν κατακτηθούν όλοι από τους Άραβες – και κάποιοι από αυτούς αντιστέκονται ακόμη και σήμερα. 

Έχουμε πλέον την αφορμή να μάθουμε ότι το Βυζάντιο δεν ήταν ένα άθλιο, σκοταδιστικό και θεοκρατικό κράτος (όπως το παρερμήνευσαν οι Ευρωπαίοι και πολλοί νεότεροι Έλληνες), αλλά μια κοινωνία με πολύ υψηλό πολιτισμό, στην οποία οι πιο ισχυροί διανοούμενοι (που ήταν και άγιοι, αυτοί που ονομάζουμε «Πατέρες της Εκκλησίας») μίλησαν αναλυτικά για την ισοτιμία και την αδελφότητα των ανθρώπων (ανδρών και γυναικών) και εξέφρασαν το αίτημα για ελευθερία, μόρφωση και κοινωνική δικαιοσύνη ήδη από τον 4ο αιώνα μ.Χ., αλλά και αντιστάθηκαν στη διεφθαρμένη εξουσία της εποχής τους μέχρι θανάτου! Και όλα τούτα, τουλάχιστον χίλια χρόνια πριν τις αντίστοιχες φωνές στη δυτική Ευρώπη, τις οποίες γνωρίζουμε και θαυμάζουμε, ενώ αγνοούμε τις δικές μας ρίζες. 

Όμως οι υπόδουλοι χριστιανοί της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, που διαρκώς αγωνίζονταν για την ελευθερία, έμαθαν αυτόν τον αγώνα από το «νίκας τοις βασιλεύσι» που άκουγαν στην εκκλησία (όπου «βασιλείς» εννοούνταν οι δικοί μας Βυζαντινοί αυτοκράτορες και όχι οι Βενετοί δόγηδες ή οι Οθωμανοί σουλτάνοι), από το «Τη Υπερμάχω» και τα υπόλοιπα τροπάρια της Εκκλησίας που άκουγαν κάθε τόσο επί αιώνες ολόκληρους. 

Ας έχουμε υπόψιν ότι και η μελέτη της ανθρώπινης ψυχολογίας και συμπεριφοράς, της κοινωνίας, του φυσικού περιβάλλοντος (σε μια φιλοσοφία σχέσης με αυτό, που σήμερα την αναζητούμε), ακόμη και η εξάσκηση της ιατρικής, για τα δεδομένα της εποχής, στο Βυζάντιο ήταν πολύ μπροστά – και φυσικά το ανώτατο ιδεώδες, η ολόπλευρη τελειοποίηση του ανθρώπου, που γινόταν μέσω της ένωσής του με το Θεό εν Χριστώ, όπως συνέχισε να γίνεται μέχρι τις ημέρες μας σε πολλούς ορθόδοξους χριστιανούς, σε διαφορετικό βαθμό ανάλογα με τον αγώνα του καθενός, και οδηγεί τον άνθρωπο στην αγιότητα. 

Όλα αυτά συγκροτούν έναν διαφορετικό πολιτισμό (αυτόν που ψάχνει, χωρίς να το ξέρει, ο σύγχρονος άνθρωπος), ο οποίος υπέστη την πρώτη άλωση το 1204 από τον έναν αιώνιο εχθρό του (τον δυτικό επεκτατισμό) και τη δεύτερη άλωση το 1453 από τον άλλο (τον ισλαμικό επεκτατισμό), όμως και πάλι επιβίωσε εξουθενωμένος και καταπιεσμένος, υπό συνθήκες δουλείας τεσσάρων αιώνων, σε κάποιες μάλιστα περιοχές όπως η Κρήτη συνεχούς δουλείας επτά αιώνων (περίπου 1200 έως 1900: Ενετοκρατία και Τουρκοκρατία). Και αυτός ο πολιτισμός σήμερα, έχοντας αυτοτραυματιστεί σχεδόν θανάσιμα, πεθαίνει κάτω από τον οδοστρωτήρα του καπιταλισμού και του καταναλωτισμού σαν πουλάκι πατημένο από αυτοκίνητο. 

Λοιπόν, αυτές τις μέρες άστραψε μια αστραπή στον σκοτεινό ουρανό της ιστορίας. Και αυτή η αστραπή ονομάζεται: θυμός για την Αγιά Σοφιά! Όσο κι αν την Αγιά Σοφιά τη χάσαμε το 1453 και όχι τώρα, είναι μια αφορμή και μια ευκαιρία να θεραπευτούμε από την ιστορική αμνησία, να θυμηθούμε, να κοιτάξουμε μέσα μας και γύρω μας και να σηκωθούμε όρθιοι! 

Και τότε, ας έρθουν τα πλοία ή οι ορδές του κάθε Σουλτάνου – θα δουν αυτοί. Αλλά θ’ αρχίσουν ν’ ανησυχούν και οι από δυσμών «σύμμαχοι» και «εταίροι» μας, δηλ. αποικιοκράτες και καπιταλιστές. Αυτοί βέβαια προς το παρόν είναι ανίκητοι, αλλά ποτέ δεν ξέρεις. 

Η πολιτική μας ηγεσία δεν νομίζω ότι ενδιαφέρεται να μας βοηθήσει, αλλά η ιστορική μνήμη και η παιδεία ίσως μας βοηθήσει. Κατά τούτο, ευχαριστούμε, κ. Ερντογάν. Αν θέλετε, κοπιάστε να σας τρατάρουμε ένα τούρκικο καφεδάκι ή μια ρακή στην πατρίδα μας.