Το θέμα του αφιερώματός μας αφορά ειδικά την ελλαδική περίπτωση. Αφορά την πραγματικότητα στην οποία βρέθηκε (ή μάλλον: αφορά τις διαδρομές στις οποίες πορεύτηκε) η χώρα και η κοινωνία από τις 24 Ιουλίου 1974 και μετά.
Στις 23 Ιουλίου 1974 έπεσε η επταετής δικτατορία που είχε εγκαθιδρυθεί στις 21 Απριλίου 1967, και η χώρα ξεκίνησε κοινοβουλευτικό βίο. Η αλλαγή αυτή, ως γνωστό, έχει καθιερωθεί να ονομάζεται Μεταπολίτευση, και να δηλώνει όχι απλώς την αλλαγή από μια μέρα στην άλλη (από την 23η Ιουλίου στην 24η), αλλά και την περίοδο που ξεκίνησε τότε και περιλαμβάνει επιλογές, διαδικασίες, αποφάσεις, νοοτροπίες. Σε ποιο χρονικό διάστημα εκτείνεται η Μεταπολίτευση, είναι θέμα που στασιάζεται και συζητείται πολύ, εδώ και καιρό [1]. Σε κάθε περίπτωση πάντως συνομολογείται ότι η Μεταπολίτευση έχει ιδιαίτερα γνωρίσματα, με τα οποία ζυμώθηκαν ρεύματα ιδεών, στάσεις ζωής, θεσμικές ρυθμίσεις και πνευματικές αναζητήσεις. Όλα αυτά, με πυκνές συναστρίες θετικών και αρνητικών προσήμων, αφορούν την χειροπιαστή πραγματικότητα, την ιστορική μας σάρκα και βεβαίως το αναβράζον παρόν μας.
Αυτό το οποίο επιχειρούμε με το αφιέρωμα είναι η μελέτη της σχέσης της θεσμικής Εκκλησίας και της εκκλησιαστικής συνείδησης με όλη αυτή την ατμόσφαιρα της Μεταπολίτευσης. Μελέτη δηλαδή και των δύο πεδίων: τόσο των θεσμικών αξόνων στους οποίους κινήθηκε και με τους οποίους ορίστηκε το Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου, όσο και των χαρακτηριστικών που εκδήλωσε ευρύτερα η θεολογία, η θρησκευτικότητα και οι ποικίλες συναντήσεις της πίστης με κοινωνικές αναζητήσεις. Με συμπληρωμένο πλέον μισόν αιώνα από την πτώση της δικτατορίας, πολλές παράμετροι της Μεταπολίτευσης συζητήθηκαν και συζητιούνται, ωστόσο η εντρύφηση ειδικά στην εκκλησιαστική παρουσία υπολείπεται αρκετά, παρόλο μάλιστα που είναι δεδομένο ότι (πέρα από κάθε αξιολογική προτίμηση) η εκκλησιαστική παρουσία αποτελεί συνιστώσα του ιστορικού και κοινωνικού γίγνεσθαι.
Από τη σκοπιά της εκκλησιαστικής ταυτότητας το θέμα είναι σημαντικό διότι αποτελεί έκφανση του διαχρονικού στοιχήματος της σχέσης της Εκκλησίας με την ιστορία, με την κοινωνία και με το εκάστοτε σήμερα. Στο διαχρονικό αυτό στοίχημα τα πάγια κριτήρια της πίστης έχουν να αναμετρηθούν με τις συγκυρίες και τις πραγματικές συνθήκες, και είναι θέμα αυτοσυνειδησίας η σπουδή και η αξιολόγηση κάθε τέτοιας αναμέτρησης.
Κατά κάποιον τρόπο το τεύχος μας 172 (2024, «Δημοκρατία») ήταν μια εισαγωγή σε έναν ευρύτερο προβληματισμό. Στις 13 Δεκεμβρίου 2024 πραγματοποιήσαμε στην Αθήνα (στον χώρο των εκδόσεων «Αρμός» συζήτηση με θέμα ακριβώς «Εκκλησία και Μεταπολίτευση», ως εισαγωγή στον συγκεκριμένο προβληματισμό. Μίλησαν οι κ. Λευτέρης Κουσούλης (πολιτικός αναλυτής) και π. Αντώνιος Πινακούλας (μέλος της συντακτικής επιτροπής μας) και ακολούθησε συζήτηση αξιώσεων. Η εκδήλωση συνέβαλε τόσο στην διαμόρφωση του κειμένου του π. Αντώνιου Πινακούλα, το οποίο δημοσιεύεται στο παρόν αφιέρωμα [2], όσο και στον όλο σχεδιασμό.
Ο π. Αντώνιος Πινακούλας σκιαγραφεί τα χαρακτηριστικά της περιόδου που μας ενδιαφέρει, και καταδεικνύει πόσο σημαντικό είναι να γίνει κατανοητό το αν η Μεταπολίτευση σήμανε για την Εκκλησία κάτι νέο ή, στην πραγματικότητα, μια επιστροφή και παραμονή επί τα αυτά. Στη συνέχεια ο π. Ευάγγελος Γκανάς σφυγμομετρεί την εκκλησιαστική ζωή στη Μεταπολίτευση και διαπιστώνει την απροθυμία ουσιαστικής συζήτησης θεσμικών και μη (αλλά σε κάθε περίπτωση καίριων) ζητημάτων. Ο π. Βασίλειος Θερμός εξετάζει την συγκυρία βάσει των εμβληματικών προταγμάτων και των οπτικών πρισμάτων που είχε η αρχιεπισκοπία Χριστόδουλου (1998-2008). Ο Σταύρος Γιαγκάζογλου προσεγγίζει το ερώτημα αν η θεολογική άνοιξη της δεκαετίας του 1960 μπόλιασε τον εκκλησιαστικό χώρο κατά την επίδικη περίοδο ή αν και κατά πόσο στάθηκε αδύνατο να τον διαποτίσει ουσιαστικά. Τέλος δημοσιεύουμε δειγματικά κάποια έγγραφα από το αρχείο του π. Γεωργίου Πυρουνάκη (+ 1988), ο οποίος είχε έντονα αγωνιστική παρουσία και κατά την δικτατορία και στην Μεταπολίτευση. Αυτά τα κείμενα λοιπόν χαρτογραφούν το πεδίο και σχεδιάζουμε να υπάρξει συνέχεια, με μελέτη επιμέρους παραμέτρων (κινηματογράφου, λογοτεχνίας, πολιτικής, χριστιανομαρξιστικού διαλόγου κλπ) σε κατοπινό μας τεύχος, πιθανότατα στο μεθεπόμενο (γι’ αυτό άλλωστε το παρόν αφιέρωμα σημαίνεται στον τίτλο ως μέρος Α΄).
Πέρα από το αφιέρωμα, στο τεύχος στεγάζονται τρία ακόμη κείμενα: Για τον οικουμενικό διάλογο μεταξύ των χριστιανικών κοινοτήτων βάσει της θεολογίας του Μ. Βασιλείου (π. Αμφιλόχιος Μήλτος), για την εκκλησιαστική μαρτυρία στις σημερινές παγκόσμιες συνθήκες και αντιφάσεις (Θανάσης Ν. Παπαθανασίου) και για την θεολογική ερμηνεία στοιχείων τεχνολογίας που δίνει το κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης (Μαρία Παζάρσκη).
Θ.Ν.Π.
______________________________________
[1] Ενδεικτικά: Πέρα από την ιδιότυπη άποψη ότι η Μεταπολίτευση ολοκληρώθηκε πριν καν παρέλθει έτος (δηλαδή τον Ιούνιο 1975, με την έναρξη ισχύος του νέου Συντάγματος), έχει υποστηριχθεί ότι η Μεταπολίτευση έκλεισε τον κύκλο της κατά την εκπνοή του 20ού αιώνα ή, αντιθέτως, γύρω στο 2020, όταν δηλαδή φάνηκε να παγιώνεται δυσπιστία προς την πολιτική και να διογκώνεται η αποχή από τις διαδικασίες της. Βλ. χαρακτηριστικά Κώστας Κωστής, «Μεταπολίτευση: Ένας όρος και μια εποχή», Nomiki Bibliothiki, https: //daily.nb.org/arthrοgrafia/metapolitefsi-enas-oros-kai-mia-epochi/
[2] Ο κ. Κουσούλης δεν μπόρεσε τελικά να παραδώσει κείμενο.
Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος για τον «προσωπικό αριθμό» (13/6/2025)
Ολοκληρώθηκαν οι εργασίες της Δ.Ι.Σ. για τον μήνα Ιούνιο
Συνήλθε χθες και σήμερα, Πέμπτη 12 και Παρασκευή 13 Ιουνίου 2025, η Διαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος της 168ης Συνοδικής Περιόδου, υπό την Προεδρία του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου.
Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος ενημερώθηκε από την Νομική Υπηρεσία της και συζήτησε για το Προεδρικό Διάταγμα 40/2025 (ΦΕΚ Α΄ 67/2025) που θεσπίζει τον «προσωπικό αριθμό» με στόχο τη σταδιακή αντικατάσταση του Αριθμού Δελτίου Ταυτότητας, του ΑΦΜ και του ΑΜΚΑ και τη διασύνδεση των μητρώων του Δημοσίου Τομέα.
Κατόπιν τούτου ενημερώνει ότι:
α) κατά τις συναλλαγές των ανθρώπων με τον Δημόσιο Τομέα δεν θα γίνεται ταυτοποίηση αποκλειστικά βάσει του «προσωπικού αριθμού», αλλά θα εξακολουθήσουν να ζητούνται και τα προσωπικά στοιχεία ληξιαρχικής φύσεως (όνομα, επώνυμο, στοιχεία γεννήσεως κλπ),
β) ο προσωπικός αριθμός υποκαθιστά υφισταμένους αριθμούς (ΑΔΤ, ΑΦΜ, ΑΜΚΑ) που ήδη κατέχουν τα φυσικά πρόσωπα. Επομένως ως προς τον «προσωπικό αριθμό» δεν μπορεί να εγερθεί ούτε επιφύλαξη θεολογικής φύσεως ούτε ισχυρισμός περί αντισυνταγματικού περιορισμού των ατομικών ελευθεριών (π.χ. προσωπικών δεδομένων) λόγω της αντικαταστάσεως τριών υφισταμένων αριθμών μητρώου από ένα ενιαίο αριθμό.
Η ΔΙΣ αφού επικύρωσε τα Πρακτικά της Εξουσιοδοτήσεως:
- Κατήρτισε την Ημερησία Διάταξη της Τακτικής Συνελεύσεως της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, συγκληθησομένης, συν Θεώ, από της 7ης έως της 9ης μηνός Οκτωβρίου 2025.
- Ενέκρινε την πρόταση της Συνοδικής Επιτροπής επί των Διορθοδόξων και Διαχριστιανικών Σχέσεων περί ανανεώσεως των υφισταμένων υποτροφιών και περί χορηγήσεως νέων για το ακαδημαϊκό έτος 2025-2026. Η τελετή παραδόσεως των υποτροφιών σε 98 Έλληνες φοιτητές, για μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές σε Πανεπιστήμια του εξωτερικού, και σε 52 φοιτητές αδελφών Εκκλησιών από 20 χώρες, για προπτυχιακές, μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στην Ελλάδα, θα πραγματοποιηθεί, όπως κάθε χρόνο, κατά την πρώτη Συνεδρία της νέας Συνοδικής περιόδου της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου κατά μήνα Σεπτέμβριο. Το συνολικό ποσό των υποτροφιών, το οποίο θα διαθέσει η Εκκλησία της Ελλάδος κατά το επόμενο ακαδημαϊκό έτος, ανέρχεται σε 680.000 ευρώ.
- Ενέκρινε την πρόταση της Συνοδικής Επιτροπής επί της Χριστιανικής Αγωγής και της Νεότητος για τη διεξαγωγή του 9ου Πανελληνίου Συνεδρίου Υπευθύνων Ιερέων Νεότητος και Στελεχών Νεότητος της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών και των Ιερών Μητροπόλεων της Εκκλησίας της Ελλάδος, με θέμα: «Η Ορθόδοξη ανθρωπολογία στον καιρό της Τεχνητής Νοημοσύνης».
- Ενημερώθηκε από τη Συνοδική Επιτροπή επί του Μοναχικού Βίου, περί της πραγματοποιήσεως δύο Μοναστικών Ημερίδων στο Διορθόδοξο Κέντρο της Εκκλησίας της Ελλάδος (Ιερά Μονή Πεντέλης) την 3η Ιουνίου 2025 και στο Εκπαιδευτικό και Πολιτιστικό Ίδρυμα «Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς» της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης την 5η Ιουνίου 2025, με θέμα: «Η ανθρωπολογία του Ορθοδόξου Μοναχισμού».
- Ενημερώθηκε από τη Συνοδική Επιτροπή επί του Τύπου, των Δημοσίων Σχέσεων και της Διαφωτίσεως περί της διεξαχθείσης 9ης Ημερίδας για την ενημέρωση των υπευθύνων Γραφείων Τύπου καθώς και άλλων προσώπων, τα οποία ασχολούνται με την επικοινωνία των Ιερών Μητροπόλεων των Περιφερειών Δυτικής Ελλάδος και Ιονίων Νήσων, η οποία φιλοξενήθηκε από την Ιερά Μητρόπολη Πατρών και πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα την Τρίτη 13 Μαΐου 2025.
- Ενημερώθηκε από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Χίου, Ψαρών και Οινουσσών κ. Μάρκο περί του πραγματοποιηθέντος στη Χίο, από 14ης έως 18ης Μαῒου 2025, Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, με θέμα: «Ευαγγελιστής Μάρκος: Ιερά και Θύραθεν Επιστήμη».
- Ενέκρινε την ανανέωση του διορισμού του Πανοσιολ. Αρχιμανδρίτου π. Χερουβείμ Μουστάκα, Γραμματέως της Συνοδικής Επιτροπής επί της Κοινωνικής Προνοίας και Ευποιίας, στη θέση του Διευθυντού της Εστίας Εκκλησιαστικής Εκπαίδευσης.
- Ενέκρινε τον διορισμό του Πανοσιολ. Αρχιμανδρίτου π. Δωροθέου Ζέρβα, ως Πρωτοσυγκέλλου της Ιεράς Μητροπόλεως Ιερισσού, Αγίου Όρους και Αρδαμερίου.
Κατά το διάλειμμα της χθεσινής Συνεδρίας ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος συναντήθηκε με τον Υφυπουργό Ψηφιακής Διακυβέρνησης κ. Χρήστο Μπουκώρο και τον Δικηγόρο Αθηνών κ. Ζώη Σταυρόπουλο και επέδωσε στον Υφυπουργό επιστολή της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου περί των εκκρεμών θεμάτων καταχωρήσεως εκκλησιαστικής περιουσίας στο Ελληνικό Κτηματολόγιο.
Κατά το διάλειμμα της σημερινής Συνεδρίας ο Μακαριώτατος συναντήθηκε με τον Υφυπουργό παρά τω Πρωθυπουργώ κ. Γεώργιο Μυλωνάκη και συζήτησαν θέματα κοινού ενδιαφέροντος.
Τέλος, η Δ.Ι.Σ. ενέκρινε αποσπάσεις κληρικών και ασχολήθηκε με θέματα Ιερών Μητροπόλεων, Συνοδικών Επιτροπών και με τρέχοντα υπηρεσιακά ζητήματα.
Εκ της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος
Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Ανάμνηση του Μέλλοντος - Προς μια εσχατολογική οντολογία, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2025, ISBN: 978-960-615-783-7.
Η εσχατολογία δεν είναι απλώς ένα δόγμα· είναι ένας προσανατολισμός, μια προοπτική, ένας τρόπος υπάρξεως. Η εσχατολογία δεν αφορά μόνον το μέλλον· επηρεάζει το παρελθόν αλλά και το παρόν μας. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο κατανόησε και βίωσε εξ αρχής τα «έσχατα πράγματα» η Εκκλησία.
Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας
Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας, στο αποκορύφωμα της θεολογικής του πορείας, προσέφερε αυτό το magnus opus, έργο το οποίο υπερβαίνει όλες τις προηγούμενες μελέτες του σε βάθος, διορατικότητα και επιστημονική ακρίβεια. Οι θέσεις που παρουσιάστηκαν στα περίφημα έργα του Το Είναι ως Κοινωνία (Being as Communion) και Κοινωνία και Ετερότητα (Communion & Otherness) αποτέλεσαν τη βάση για την περαιτέρω διερεύνησή τους, η οποία επιχειρήθηκε στο κομβικής σημασίας τελευταίο έργο του, το οποίο πιθανότατα πρόκειται να συζητηθεί και να αποτελέσει βιβλίο αναφοράς ακόμη περισσότερο και από τα προηγούμενα έργα του συγγραφέα. Στο βιβλίο αυτό του Ιωάννη Ζηζιούλα η εσχατολογική οντολογία επηρεάζει βαθιά ολόκληρο το εύρος της χριστιανικής θεολογίας.
Ο Ιωάννης Ζηζιούλας τόνιζε ότι το βιβλίο του Ανάμνηση του Μέλλοντος, αφορά όσους έχουν αποδεχθεί το γεγονός της Ανάστασης του Χριστού και ενδιαφέρονται για τις «λογικές» συνέπειες που ακολουθούν την αποδοχή αυτού του γεγονότος: credo ut intelligam. Συχνά προέτρεπε τους συνομιλητές του να εξετάσουν κριτικά τόσο τα θεμέλια όσο και τις προεκτάσεις του πρωτοποριακού ισχυρισμού του ότι «το μέλλον προηγείται του παρελθόντος» τόσο από λογική όσο και από οντολογική άποψη. Υποστήριζε δε ότι η χριστιανική θεολογία αντιπροσωπεύει την ερμηνευτική της Ανάστασης, θέμα που βρίσκεται στην καρδιά της μελέτης αυτού του βιβλίου.
