Μιχάλης Παναγιωτάκης: Ανωνυμία, ψευδωνυμία και επωνυμία στο διαδίκτυο

Πηγή: ΑΥΓΗ, 21-8-2011

Με τον λεγόμενο «μπλογκονόμο» στα σκαριά, και τη διακηρυγμένη πρόθεση του Υπουργού να ταυτοποιήσει προληπτικά τους Έλληνες ιστολόγους, επανέρχεται και πάλι το θέμα της λεγόμενης διαδικτυακής «ανωνυμίας»[1] στο προσκήνιο. Για τον υπό συγγραφή νόμο, έχω γράψει προ ημερών στην Αυγή και θα συνοψίσω εδώ πως αν το ζητούμενο είναι η προληπτική ταυτοποίηση των ιστολογούντων, πρόκειται για έναν, στην πράξη, ανεφάρμοστο νόμο, που στόχος του είναι απλά και μόνο ο πολιτικός εκφοβισμός όσων κρίνουν και αποδοκιμάζουν δια του διαδικτύου την κυβέρνηση, εν όψει του νέου γύρου αγώνων εναντίον της κυβερνητικής πολιτικής.

Καθώς όμως η ουσία του θέματος έχει αποκτήσει επικαιρότητα, είναι ίσως χρήσιμο να επισημάνουμε μερικά πράγματα για την διαδικτυακή ανωνυμία και το ιδιωτικό απόρρητο στο διαδίκτυο που υπερβαίνουν την συγκυρία και δένουν με τις  παγκόσμιες εξελίξεις σε θέματα προστασίας της ελευθερίας του λόγου στον διαδίκτυο και των διαδικτυακών δικαιωμάτων – που πλέον είναι άρρηκτα τμήμα των  ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η αποδυνάμωση της ανωνυμίας

1.       Τα ιστολόγια δεν είναι πλέον παρά ένα από τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης και ενημέρωσης και όχι πια τα δημοφιλέστερα. H διαδικτυακή παρουσία των χρηστών έχει συνήθως πολλαπλές υποστάσεις μέσω άλλων υπηρεσιών και χώρων. Συχνά μάλιστα η εγγραφή σε μια υπηρεσία π.χ. του Google με μια ταυτότητα συνεπάγεται την σύνδεση της ταυτότητας αυτής σε όλες τις υπηρεσίες του Google. Μεταξύ των εταιρειών διαδικτυακών υπηρεσιών (που αρκετές υποτίθεται πως ζητάνε το πραγματικό όνομα ενός χρήστη) υπάρχει συχνά συνέργεια και κοινά συστήματα ταυτοποίησης. Π.χ. πολλές καινούριες διαδικτυακές υπηρεσίες επιτρέπουν την εγγραφή με τον κωδικό του Facebook, του Google ή του Twitter. Ήδη δηλαδή ένα μεγάλο μέρος των χρηστών του διαδικτύου έχει καταστήσει την ταυτότητά του κατ’ αρχήν ανευρέσιμη, και πάντως την συγκεντροποιεί ολοένα και περισσότερο. Ένα επίσης μεγάλο τμήμα των χρηστών χρησιμοποιεί ούτως ή άλλως το πραγματικό του όνομα σε πολλές περιπτώσεις - όπως θεωρητικά έχει την υποχρέωση να κάνει στην δημοφιλέστερη υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης, το Facebook και τον φιλόδοξο ανταγωνιστή του, το Google +.  Τα στοιχεία που αναρτούν οι χρήστες σε υπηρεσίες όπως το Facebook είναι πολλαπλώς «εκτεθειμένα» και οι κίνδυνοι για τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών της υπηρεσίας αυτής είναι διαβόητοι. Τα θέματα παραβίασης του ιδιωτικού απορρήτου που εγείρει η πολιτική του Facebook και μόνο είναι αντικείμενο έντονης συζήτησης και ανησυχίας παγκοσμίως.

2.       Ακόμα και οι λίγοι σχετικά χρήστες που κρύβουν την ταυτότητά τους αποτελεσματικά δεν μπορούν να διατηρήσουν εύκολα την ψευδωνυμία τους σε περίπτωση που κατηγορηθούν για κακούργημα ή και σε κάποιες περιπτώσεις και ήσσονα αδικήματα:  σε συνεργασία με τους παρόχους υπηρεσιών – και οι μεγάλοι πάροχοι υπηρεσιών συνεργάζονται  γενικά με τις δικαστικές αρχές σε ποινικές περιπτώσεις – οι πάροχοι δικτύου μπορούν να δώσουν στις αρχές συνήθως επαρκή στοιχεία για την ταυτοποίηση χρηστών.

3.       Τούτων δοθέντων, κάποιοι χρήστες μπορεί να έχουν παραδώσει οικειοθελώς ένα μέρος του ιδιωτικού τους απόρρητου στις διαδικτυακές εταιρείες και να υπόκεινται γενικά στον δικαστικό έλεγχο υπό κάποιες προϋποθέσεις, αλλά παρόλα αυτά δεν διατυμπανίζουν την ταυτότητά τους προς κάθε κατεύθυνση. Επιλέγουν με ποιους έχουν επαφές στο Facebook π.χ. και διατηρούν την ψευδωνυμία τους ή την, έστω συντετμημένη, ανωνυμία τους  ως προς την υπόλοιπη κοινότητα χρηστών: μια αναζήτηση στο Google δεν παραδίδει έτσι σε κάθε ενδιαφερόμενο αναλυτικά την άποψή του κάθε χρήστη επί παντός επιστητού.  Αυτή την προστασία του ιδιωτικού απορρήτου και της ιδιωτικότητας θα καταργούσε η υποχρεωτική ταυτοποίηση έστω και σε μία μαζική υπηρεσία: όχι μόνο την ανωνυμία ως προς το κράτος, αλλά και την ανωνυμία ως προς τρίτους. Ακόμα και ιστολόγια των οποίων οι «διαχειριστές» (κατά την χαριτωμένη ορολογία του υπουργείου) είναι γνωστοί, δεν αναγράφουν το όνομά τους σε αυτά για λόγους ακριβώς διαφύλαξης των δεδομένων τους, των σχέσεών τους και των κουτσομπολιών τους από την απλή αναζήτηση κάθε πιθανού ενδιαφερόμενου

Η ανάγκη της ανωνυμίας / ψευδωνυμίας

Η διατήρηση του κελύφους της διαδικτυακής ψευδωνυμίας (ή της ανωνυμίας σχολιασμού και γενικά της συμμετοχής στο διαδίκτυο) είναι μια στοιχειώδης απαίτηση για την διαφύλαξη του ιδιωτικού απορρήτου, παρότι το κέλυφος αυτό κάθε άλλο παρά στεγανό και ασφαλές είναι. Το δικαίωμα του κάθε χρήστη στο απόρρητο των επικοινωνιών του είναι αυτονόητο.  Το βασικό σκεπτικό πίσω από την διαφύλαξη της δυνατότητας του ανώνυμου λόγου (γενικά, όχι μόνο του διαδικτυακού) έχει δοθεί από το – συντηρητικό σημειώνω - Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ σε μια απόφασή του το 1995:

Η προστασία του ανώνυμου λόγου είναι ζωτική για τον δημοκρατικό διάλογο. Το να επιτρέπει κανείς σε διαφωνούντες να αποκρύβουν την ταυτότητά τους, τους απελευθερώνει στην διατύπωση κριτικών, μειοψηφικών απόψεων… Η ανωνυμία είναι μια ασπίδα από την τυραννία της πλειονότητας… Αποτελεί έτσι παράδειγμα του σκοπού για τον οποίο δημιουργήθηκε η Χάρτα Δικαιωμάτων και ειδικά η Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος των ΗΠΑ[2]: για την προστασία των αντιδημοφιλών ατόμων από την αντεκδίκηση – και των ιδεών τους από την αποσιώπηση – δια χειρός μιας μη-ανεκτικής κοινωνίας. Το δικαίωμα της διατήρησης της ανωνυμίας μπορεί να καταχράται όταν καλύπτει δόλιες συμπεριφορές. Αλλά ο πολιτικός λόγος από την φύση του θα έχει κάποιες φορές συνέπειες που δύσκολα γίνονται αποδεκτές και, γενικά μιλώντας, η κοινωνία μας δίνει μεγαλύτερη σημασία στην αξία της ελευθερίας του λόγου από ότι στους κινδύνους της κατάχρησή του.

Αν αυτό το σκεπτικό ευσταθεί σε μια χώρα στην οποία η προστασία του λόγου είναι σαφώς ισχυρότερη από ότι στην Ελλάδα, είναι αυτονόητο ότι είναι πολύ περισσότερο καίριο σε μια χώρα μικρότερης ανοχής στον αιχμηρό / καταγγελτικό λόγο και στην οποία π.χ. η δια των αγωγών φίμωση της κριτικής και της σάτιρας είναι συχνή. Είναι προφανές ότι η απειλή και μόνο μιας εισαγγελικής εντολής άρσης ανωνυμίας θα δράσει κατασταλτικά στον εκφερόμενο λόγο, και θα οδηγήσει σε αυτολογοκρισία, ιδίως απέναντι σε πρόσωπα που έχουν πολιτική ή οικονομική εξουσία. Μάλιστα δεν θα είναι απαραίτητο καν να καταδικαστεί ο χρήστης για το πλημμέλημα, μια και η «τιμωρία» της ταυτοποίησής του (με όσες κοινωνικές, επαγγελματικές, οικονομικές ή οικογενειακές συνέπειες αυτό θα μπορούσε να έχει) θα είναι από μόνη της αποτρεπτική. Είναι σαφές πως για πολλές κατηγορίες χρηστών η απειλή «αποκάλυψης» της ταυτότητάς τους είναι από μόνη της ικανή απειλή για να τους φιμώσει.

Η προστασία της ψευδωνυμίας και της ανωνυμίας όμως δεν αφορά μόνο την προστασία από τους διωκτικούς μηχανισμούς του κράτους - που δεν είναι ήσσον ζήτημα, όπως έδειξε η μεσανατολικής ωμότητας άρση των προστασιών απορρήτου στη Βρετανία, για να εντοπιστούν και να τιμωρηθούν χρήστες για πράγματα που είπαν ή για αστειότητες με αφορμή τα πρόσφατα γεγονότα του Λονδίνου, αλλά και οι κατασταλτικές πρακτικές της κυβέρνησής μας - ούτε την προστασία από την συλλογή και εκμετάλλευση προσωπικών στοιχείων από ιδιωτικές εταιρείες. Αφορά επίσης την δυνατότητα επιλογής από τον κάθε πολίτη του κοινού στο οποίο απευθύνεται η κάθε δημόσια δήλωσή του.

Η ολοκληρωτική επωνυμία του διαδικτύου

Θα πρέπει να επισημάνουμε πως μια υποχρεωτική και γενικευμένη επωνυμία στο διαδίκτυο θα ήταν μια ολοκληρωτική επωνυμία, τέτοια που δεν έχει ξαναϋπάρξει σε ανθρώπινη κοινωνία. Κάθε εκφορά λόγου, κάθε σχόλιο, κάθε άποψη, αλλά ακόμα και οι κινήσεις ενός χρήστη του διαδικτύου και όλα τα στοιχεία επικοινωνίας του, θα αποτελούσε τμήμα ενός άτυπου αλλά προσβάσιμου από όλους «μητρώου».  Το «όλους» εδώ, δεν περιλαμβάνει μόνο κρατικές αρχές, αλλά και διαφημιστές, εργοδότες, συναδέλφους, πελάτες, συγγενείς – όλους.

Αυτό, αντίθετα με τις μέχρι σήμερα «χειροπιαστές» διαπροσωπικές σχέσεις όπου τα στεγανά μεταξύ των χώρων δραστηριοποίησης ενός πολίτη είναι αυτονόητα: δεν είναι απαραίτητο ο εργοδότης σου να γνωρίζει τις σεξουαλικές σου προτιμήσεις, ούτε ο αστυνομικός που σε συνέλαβε τις πολιτικές σου θέσεις, ούτε οι συμμαθητές σου την κληρονομική πάθηση σου π.χ. Συχνά προκειμένου να μπορεί κανείς να δράσει μέσα στα πλαίσια του διαδικτύου ελεύθερα και να συζητήσει ανοιχτά θέματα που τον ενδιαφέρουν, είναι απαραίτητη προϋπόθεση η δυνατότητα διαδικτυακής ανωνυμίας ή ψευδωνυμίας. Αυτό δεν είναι κατανοητό για όσους θεωρούν το διαδίκτυο απλά σαν κάποιο είδος ΜΜΕ ή ένα γιγαντιαίο ηλεκτρονικό παιχνίδι: Το διαδίκτυο είναι και θα παραμείνει στο ορατό μέλλον (σε οιαδήποτε εκδοχή του) ένα νέο και μόνιμο σύστημα πληροφορίας και επικοινωνίας που θα διατρέχει τους ανθρώπινους πολιτισμούς, μια ενιαία πλατφόρμα που θα περιέχει όλη σχεδόν την δημόσια σφαίρα του λόγου, της πληροφορίας, της συζήτησης αλλά και θα αποτελεί τόπο του συνέρχεσθαι, κατά ομάδες και δημόσια. Αν ήδη η διάκριση μεταξύ των διαδικτυακών δραστηριοτήτων και «πραγματικών» είναι θολή, αυτή η διάκριση θα γίνεται όλο και πιο αδύνατη στο κοντινό μέλλον: Για παράδειγμα, μία και μόνο επώνυμη φωτογραφία στο διαδίκτυο θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ταυτοποίηση ενός ανθρώπου μέσα σε ένα πλήθος  σε μια διαδήλωση, σε μια πολιτική συγκέντρωση, σε μια ταινία, σε μια εκδήλωση, σε μια γειτονιά – και όχι μόνο από τις αρχές – ήδη ετοιμάζονται ανάλογες εφαρμογές για κινητά!  Η διασταύρωση δεδομένων από το διαδίκτυο με τις τεχνολογίες αναγνώρισης και παρακολούθησης οδηγούν σε ένα οργουελικό κόσμο γενικευμένης επιτήρησης – και το κλειδί για να αποτραπεί μια τέτοια εξέλιξη βρίσκεται στην προστασία και την διαφύλαξη κάθε πλευράς του ιδιωτικού απορρήτου, από καταχρήσεις και του κράτους και των ιδιωτών.

Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, κάθε οπισθοχώρηση σε θεσμικό επίπεδο, κάθε επιπλέον περιορισμός της δυνατότητας ψευδωνυμίας, όταν ήδη το διαδίκτυο έχει αναδειχθεί παγκόσμια σαν κρίσιμο πεδίο αναδιαμόρφωσης της έννοιας του ιδιωτικού απορρήτου, θα αποτελέσει διεθνές ζήτημα – ιδίως καθώς θα αφορά χώρα-μέλος της ΕΕ. Αν η κυβέρνηση προχωρήσει σε δρακόντειες περί ιστολογείν  διατάξεις, θα προκαλέσει την μήνι και την αντιπαράθεση του κόσμου του διαδικτύου (εδώ, αλλά και σε όλον τον πλανήτη) και θα ανακαλύψει, όπως πολλοί επίδοξοι λογοκριτές πρόσφατα, πως το διαδίκτυο έχει τρόπους να παρακάμπτει την λογοκρισία, να την ακυρώνει και να την επιστρέφει σαν διασυρμό και απαξία σε εκείνους που επιχειρούν την πολιτική φίμωσή του. Η προληπτική άρση της ανωνυμίας των χρηστών του διαδικτύου, έστω και επιλεκτικά, θα αποτελούσε  προηγούμενο για ένα δυστοπικό σενάριο απονεύρωσης του πολιτικού λόγου στο διαδίκτυο (που σημαίνει σχεδόν παντού στην δημόσια συζήτηση πλέον) αλλά και ένα ακόμα πλήγμα στο δικαίωμα στο ιδιωτικό απόρρητο, μέσα και έξω από το διαδίκτυο.

-------------------------------------

[1] Αν υπάρχουν ανώνυμα ιστολόγια, αυτά είναι ελάχιστα. Υπάρχουν πολλά ψευδώνυμα ιστολόγια, αλλά δεν είναι το ίδιο πράγμα. Κάθε ψευδώνυμο στο διαδίκτυο είναι ένα όνομα, που αποκτά με τα όσα γράφει και αποτυπώνει υπόσταση, αξιοπιστία και κύρος.  Έτσι ενώ υπάρχουν ανώνυμα σχόλια στα ιστολόγια, ως μη αξιολογήσιμα έχουν μηδενικό κύρος, μηδενικό βάρος. Σε πλείστες όσες περιπτώσεις το ψευδώνυμο αποκτά βαρύτητα πολύ μεγαλύτερη του «κανονικού» ονόματος ενός χρήστη

[2] Αφορά την ανεμπόδιστη ελευθερία του λόγου και της έκφρασης