Ιωάννης Λίλης, Ο τριαδικός Θεός

Δρ. Ιωάννης Ν. Λίλης

εκλ. Λέκτορας Δογματικής και Συμβολικής Θεολογίας

της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Ηρακλείου Κρήτης

Ο Τριαδικός Θεός[1]

Ο Θεός γνωρίζεται και υπάρχει σε τρία πρόσωπα, σε Πατέρα, σε Υιό και σε Ἀγιο Πνεύμα˙ ό Υιός ονομάζεται και Λόγος ύστερα από την αφομοιωτική μετάπλαση του όρου από τον Ιωάννη τον ευαγγελιστή. Ο Θεός γνωρίζεται σε τρία πρόσωπα, όμως είναι ένας, δηλαδή μια ουσία.[2] Όλα όσα έχουν ο Υιός και το Πνεύμα τα έχουν από το Πατέρα, και αυτό ακόμα το εἶναι. Αν δεν υπάρχει ο Πατήρ, δεν υπάρχει ούτε ο Υιός, ούτε το Άγιο Πνεύμα.[3] Στο έργο του Κατά Μανιχαίων ο Δαμασκηνός, μέσω του ορθοδόξου, διατυπώνει τη φράση πως ο Υιός και το Πνεύμα υπάρχουν από τον Πατέρα και μένουν σε αυτόν. Γι΄ αυτό, αν και είναι τρεις υποστάσεις, όμως ένας είναι ο Θεός και όχι τρεις.[4] Σύμφωνα με το Δαμασκηνό, η συγκεκριμένη διατύπωση για την κατά φύση ενότητα της θεότητας απαντά επιτυχώς στην πλάνη του πολυθεϊσμού των Ελλήνων, αλλά και η παραδοχή Λόγου και του Πνεύματος απαντά εξίσου επιτυχώς στο δόγμα των Ιουδαίων, οι οποίοι δεν κάνουν τη διάκριση κατὰ τὰς ὑποστάσεις.[5] 

      Όταν ήρθε το πλήρωμα του χρόνου άγγελος Κυρίου απεστάλη προς την Παναγία για να της αναγγείλει πως θα γεννήσει τον Υιό του Θεού, όχι με την ερωτική γενετήσια σαρκική συνάφεια, αλλά με την ευδοκία του Πατρός και τη συνεργία του Αγίου Πνεύματος.[6] Ο Υιός και Λόγος του Θεού κλίνας οὐρανοὺς κατέρχεται και ἐπιτελεῖται τὸ πάντων καινῶν καινότατον με την ευδοκία του Πατρός και τη συνεργία του Αγίου Πνεύματος.[7] Ο Υιός είναι το πρόσωπο της Τριάδος, το οποίο έρχεται στη γη για να επιτελέσει το μόνον καινόν ὑπό τὸν ἤλιον με την ευδοκία του Πατρός και τη συνεργία του Αγίου Πνεύματος. Ο Υιός επιτελεί το πάντων καινῶν καινότατον, φανερώνει την Τριάδα στη δημιουργία, πάντοτε, με την ευδοκία του Πατρός και τη συνεργία του Αγίου Πνεύματος.[8] Αυτήν την αλήθεια τη διατυπώνει σε διάφορα σημεία των κειμένων του ο Δαμασκηνός, με παρεμφερή διατύπωση, θέλοντας να τονίσει το ιδιαίτερο έργο του κάθε προσώπου της Αγίας Τριάδος μέσα στη δημιουργία, το ανεπάληπτο και την ενότητα των τριών θείων προσώπων. Στο 16^ο κεφάλαιο του Ἔκδοσις ἀκριβὴς σημειώνει ότι κτίζει ο Πατήρ Λόγῳ συμπληρούμενον καὶ Πνεύματι τελειούμενον. Ο Λόγος συμπληρώνει το έργο του Πατρός, το οποίο τελειώνει το Άγιο Πνεύμα.[9]

Όσον αφορά τη σχέση των τριών θείων προσώπων ή υποστάσεων μεταξύ τους [10], ο Δαμασκηνός θεωρεί πως διευκρινίζεται μέσα από τέσσερις προϋποθέσεις : Α) Μοναδικό αίτιο του τρόπου ύπαρξης της Αγίας Τριάδος είναι το Πρόσωπο του Θεού Πατέρα.[11] Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός διευκρινίζει πως αυτή η διατύπωση δεν υποβιβάζει τα άλλα δύο πρόσωπα (τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα), γιατί στην άκτιστη σφαίρα (άκτιστος είναι μόνο ο Τριαδικός Θεός και κτίσμα όλη η δημιουργία) δεν υπάρχει χρόνος,[12] έτσι ώστε να υποστηρίξει κανείς ότι ο Πατήρ προηγείται των άλλων δύο προσώπων, αλλά τη χρησιμοποιούμε μόνο για να δείξουμε το αίτιο. Γι’ αυτό ο Δαμασκηνός στο έργο Κατά Μανιχαίων διατυπώνει τη φράση πως επειδή το πρόσωπο του Πατέρα είναι η αρχή στην Τριάδα όχι κατὰ χρόνον, ἀλλά κατὰ αἰτίαν, ἐκ  Πατρὸς ὁ Λόγος καὶ τὸ Πνεῦμα, εἰ καὶ μὴ μετὰ Πατέρα˙ ο Λόγος και το Πνεύμα υπάρχουν από τον Πατέρα, αν και δεν είναι μετά τον Πατέρα.[13] Για να βοηθήσει ο Δαμασκηνός τον αναγνώστη του να καταλάβει τη συγκεκριμένη διατύπωση, αναφέρει το παράδειγμα ότι το φως προέρχεται από τη φωτιά και όχι η φωτιά από το φως, χωρίς να θεωρείται το ένα κατώτερο από το άλλο, αλλά και οὐ προτερεύει κατὰ χρόνον τὸ πῦρ τοῦ φωτὸς. Οπωσδήποτε όμως αίτιο του φωτός είναι η φωτιά και όχι της φωτιάς το φως.[14] Β) τα τρία πρόσωπα είναι ομοούσια, έχουν την ίδια ουσία και ενέργεια˙ υπάρχει μεταξύ τους ταυτότητα γνώμης, εξουσίας, δυνάμεως και αγαθότητος. Ο Ιωάννης τονίζει τη λέξη ταυτότητα και όχι απλώς ομοιότητα,[15] και στη συγκεκριμένη επιμονή του είναι εμφανής η εξάρτηση του από το Μάξιμο τον Ομολογητή.[16]  Γ) μία είναι και η κίνηση των τριών θείων προσώπων. Τα τρία πρόσωπα χαρακτηρίζονται από δυναμική κίνηση, η οποία είναι μία, όπως μία είναι η ουσία και η θέληση και των τριών.[17] Δ) η διάκριση των τριών προσώπων.[18] Αυτή η διάκριση θεολογικά σημαίνει ετερότητα˙ άλλο πρόσωπο είναι ο Πατήρ, άλλο πρόσωπο ο Υιός και άλλο πρόσωπο το Άγιο Πνεύμα. Μία είναι η φύσις, και τρεις είναι οι υποστάσεις.[19] Ο Πατήρ είναι αγέννητος.[20] Ο Υιός είναι γεννητός.[21] Το Άγιο Πνεύμα είναι εκπορευτό.[22] Τα τρία πρόσωπα είναι ένας Θεός, γιατί ένα είναι το αίτιο ύπαρξης της Τριάδας˙ το πρόσωπο του Θεού Πατέρα.[23] Εξαιτίας του Πατέρα ο Υιός και το Πνεύμα έχουν όλα όσα έχουν επειδή δηλαδή, κατά τη ρητή διαβεβαίωση του Δαμασκηνού, τα έχει ο Πατέρας αυτά, εκτός από την αγεννησία, τη γέννηση και την εκπόρευση˙ μόνο στις υποστατικές ιδιότητες διαφέρουν μεταξύ τους οι υποστάσεις, όχι κατά την ουσία, ενώ διαιρούνται αδιαίρετα κατά το αντίστοιχο χαρακτηριστικό της καθεμιάς υποστάσεως.[24]

Κατά την γνώμη μας στην αΐδια Τριάδα πρέπει να προσεχθεί ιδιαιτέρως 1) το ακοινώνητο των υποστάσεων : τα υποστατικά ιδιώματα είναι ακοινώνητα, αμεταβίβαστα και ακίνητα και όχι κοινά γνωρίσματα των προσώπων, όπως η ουσία και η ενέργεια,[25]  2) η κοινή ουσία και ενέργεια είναι σημαντικός λόγος που θεμελιώνει το δόγμα της τρισυπόστατης μονάδας, αλλά όχι πρωτίστης σημασίας.[26] 3) η κίνηση που υπάρχει στην αΐδία σφαίρα˙ ο αιώνιος Θεός, ο χορηγός της ζωής, είναι ο αυτός ο ίδιος που χορηγεί την κίνηση και τη ζωή στη δημιουργία.[27] και 4) η αποσαφήνιση των όρων φύση (ουσία) και υπόσταση (πρόσωπο) σε σχέση με τη διάκριση ουσίας και ενέργειας. O Δαμασκηνός διευκρινίζει πως ενέργεια είναι η έμφυτη κίνηση κάθε ουσίας. Είναι αδύνατο η ουσία να μην έχει φυσική ενέργεια.[28] Αντιθέτως δεν έχει ενέργεια το πρόσωπο γιατί, αν είχε, διευκρινίζει ο Ιωάννης, θα έπρεπε τότε τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος να έχουν τρεις διαφορετικές ενέργειες, τη στιγμή που η ταυτότητα της ενέργειας είναι μία από τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να δείξουμε πως ο τρισυπόστατος Θεός είναι ένας.[29] Γι’ αυτό οι ενέργειες είναι φυσικές και όχι υποστατικές˙ αν τις ονομάσουμε υποστατικές, διευκρινίζει ο Δαμασκηνός, θα αναγκαστούμε να πούμε τις τρεις υποστάσεις της Τριάδος ἐτεροενεργεῖς.[30] Το ίδιο ακριβώς επιχείρημα, της τρισυπόστατης θεότητας, για να τονιστεί πως οι ενέργειες είναι της φύσεως και όχι των υποστάσεων, διατυπώνει και ο Μάξιμος Ομολογητής, τον οποίο ο Ιωάννης ακολουθεί πιστά.[31] Υποστατικά είναι μόνο τα ιδιώματα που χαρακτηρίζουν τον τρόπο υπάρξεως των τριών προσώπων, δηλαδή η αγεννησία για τον Πατέρα, η γέννηση για τον Υιό και η εκπόρευση για το Άγιο Πνεύμα.[32] Και μέσα στη δημιουργία η διαφορά των ενεργειών φανερώνει έκδηλα και τη διαφορά των φύσεων αφού τὰ τῆς αὐτῆς οὐσίας καὶ τῆς αὐτῆς εἶναι ἐνεργείας. Διαφορετική η φύση των ζώων, διαφορετική των ανθρώπων, διαφορετική των αγγέλων.    

Επιπλέον, στο συγκεκριμένο σημείο, να αναφέρουμε μία απαραίτητη παρένθεση, την οποία τονίζει ιδιαίτερα ο Δαμασκηνός. Ο χαρακτηρισμός των ενεργειών ως υποστατικών δημιουργεί προβλήματα και στην αναφορά μας για το Χριστό. Ο Ιωάννης διευκρινίζει ότι όπως ο αριθμός των φύσεων του αυτού και ενός Χριστού δεν διαιρεί τον ένα Χριστό, αλλά παρουσιάζει διατηρημένη, και στην ένωση, τη διαφορά των φύσεων, έτσι και ο αριθμός των ενεργειών που υφίσταται στις φύσεις του δεν εισάγει διαίρεση, αλλά δηλώνει και στην ένωση τους, τη φύλαξη και τη διατήρηση αυτών, παρότι ο Χριστός ήταν ένας και ο αυτός, ακριβώς γιατί τα θελήματα και οι ενέργειες αποκαλούνται φυσικές (είναι της φύσεως) και όχι υποστατικές (δεν είναι του προσώπου).[33] Αν αποκαλέσουμε υποστατικές τις ενέργειες, τότε εξαιτίας του ότι η υπόσταση του Κυρίου είναι μία, θα πρέπει να είναι μία και η ενέργεια στο Χριστό.[34] Αυτή η μοναδική ενέργεια στο Χριστό θα πρέπει να είναι ή θεία ή ανθρώπινη, με άλλα λόγια ή κτιστή ή άκτιστη. Τα προβλήματα που δημιουργούνται είναι προφανέστατα. Αν είναι μόνο θεία, ο Χριστός είναι μόνο Θεός, γυμνός από τη δική μας ανθρωπότητα. Αν είναι μόνο ανθρώπινη, θα τον βλασφημήσουμε σαν γυμνό άνθρωπο.[35] Στην περίπτωση που δεχτούμε πως είναι μία η ενέργεια του Χριστού, η ίδια θα δημιουργεί και τα θεία και τα ανθρώπινα, κάτι που δεν μπορεί να συμβεί, γιατί είναι αδύνατον ο κατά φύση Θεός που έγινε κατά φύση άνθρωπος να έκανε τα πάντα με μία ενέργεια.[36]

Σύμφωνα με όσα προηγήθηκαν είναι προφανές πως ο Τριαδικός Θεός αποκαλύπτεται μέσα στην ιστορία και στη δημιουργία –  κτίση. Ο όλος άνθρωπος, καθώς είναι μέλος της δημιουργίας και μετέχει στην ιστορία, γεύεται την αποκάλυψη του Θεού με το νου, ο οποίος είναι δεμένος με όλη την ανθρώπινη ύπαρξη και κατόπιν διατυπώνει αυτήν την εμπειρία πάντοτε μέσα στις ιστορικές προκλήσεις του πολιτισμού.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Απόσπασμα από το έργο του Ιωάννου Ν. Λίλη, Κοσμολογία καιΑνθρωπολογία στη διδασκαλία του Ιωάννου Δαμασκηνού (Εισαγωγή στη Δογματική μέσα από τα κείμενα του Δαμασκηνού), εκδόσεις Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2009, σελ. 61 – 71.   

[2] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 2 ^{15 – 18} : «Καὶ ὅτι εἷς ἐστι Θεὸς ἤγουν μία οὐσία, καὶ ὅτι ἐν τρισὶν ὐποστάσεσι γνωρίζεταὶ τε καὶ ἔστιν, Πατρὶ φημι καὶ Υἱῷ καὶ Ἀγίῳ Πνεύματι,…»˙ Ίωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ‘Ορθοδόξου πίστεως, 8 ^{221 - 222} : «Εἷς γὰρ ὄντως Θεός ὁ Θεός καὶ ὁ Λόγος καὶ τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ»˙ Ο Δαμασκηνός καθώς μένει πιστός στην προγενέστερη παράδοση του χρησιμοποιεί τον όρο Λόγο για το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος. Αφιερώνει ξεχωριστό κεφάλαιο για τον συγκεκριμένο όρο, ώστε να δείξει πως ο Λόγος του ενός και μόνου Θεού δεν μπορεί να είναι άλογος. (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 6^{1 – 20}  Το συγκεκριμένο κεφάλαιο φέρει τον τίτλο Περὶ Λόγου Θεοῦ. Ο όρος Λόγος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ευαγγελιστή Ιωάννη. Για την ιστορική εξέλιξη του συγκεκριμένου φιλοσοφικού όρου βλ. Ματσούκα, Ιστορία της φιλοσοφίας, σελ. 91 – 105.) Ο Δαμασκηνός δεν είναι απαραίτητο να κάνει ονομαστική μνεία του ευαγγελιστού στα κείμενα του.                 

[3] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8 ²⁴⁸ : «. . . ἕν ὁ Πατήρ καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Ἁγιον Πνεῦμα. . . »˙ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8 ^{195 – 197}  : « Πάντα οὖν, ὅσα ἔχει ὁ υἱός, καὶ τὸ πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρός ἔχει καὶ αὐτὸ τὸ εἶναι. Καὶ εἰ μὴ ὁ Πατήρ ἐστιν, οὐδέ ὁ υἱός ἐστιν ούδέ τὸ πνεῦμα. Καὶ εἰ μὴ ὁ Πατήρ ἔχει τι, ούδέ ὁ υἱός ἔχει, ούδὲ τὸ πνεῦμα»˙

[4] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἲωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων διάλογος, 8 ^{6 – 7…11 – 12.}   : «. . . οὕτως ὁ Υἳὸς καὶ τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρός είσι καὶ έν αὐτῷ… Διὸ εἰ καὶ τρεῖς ὑποστάσεις, ἀλλ΄ εἷς Θεός καὶ οὐ τρεῖς.».

[5] Ιωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 7 ^{28 – 32} : «Οὕτως διὰ μὲν τῆς κατά φύσιν ἑνότητος ἡ πολύθεος τῶν Ἐλλήνων ἐξαφανίζεται πλάνη, διὰ δὲ τῆς τοῦ Λόγου παραδοχῆς καὶ τοῦ Πνεύματος τῶν Ἰουδαίων καθαιρεῖται τὸ δόγμα, ἐκατέρας τε αἱρέσεως παραμένει τὸ χρήσιμον, ἐκ μὲν τῆς Ἰουδαϊκῆς ὑπολήψεως ἡ τῆς φύσεως ἑνότης, ἐκ δὲ τοῦ Ἐλληνισμοῦ ἡ κατά τὰς ὑποστάσεις διάκρισεις μόνη».

[6] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 87 ^{67 – 72} : «Ὅτε δὲ ἦλθε τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου, ἀπεστάλη ἄγγελος κυρίου πρὸς αὐτήν τὴν τοῦ κυρίου εὐαγγελιζόμενος σύλληψιν˙ οὕτως τε συνείληφε τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ, τὴν τοῦ πατρός ἐνυπόστατον δύναμιν, οὐκ ἐκ θελήματος σαρκός οὐδέ ἐκ θελήματος ἀνδρὸς ἤτοι συναφείας καὶ σπορᾶς, ἀλλ΄ ἐκ τῆς τοῦ πατρός εὐδοκίας καὶ συνεργίας τοῦ ἀγίου πνεύματος˙». Πρβλ. επίσης Μαξίμου Ὀμολογητοῦ, Συζήτησις μὲ τὸν Πύρρον PG 91, 320BC: « Ταῦτα ὁ Πατὴρ διεξῆλθε, δεῖξαι βουλόμενος τὴν σάρκωσιν ἔργον οὖσαν τῆς θείας καὶ μόνης θελήσεως, εὐδοκοῦντος μὲν τοῦ Πατρὸς, αὐτουργοῦντος δὲ τοῦ Υἱοῦ καὶ συνεργοῦντος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». Μ. Ἀθανασίου, Περί τῆς ἐνανθρωπίσεως τοῦ Λόγου 3 PG 25, 101AB ˙ Μ. Ἀθανασίου, Κατά Ἀρειανῶν λόγος 2, 81 PG 26, 320 AB. Επίσης βλ. για το θέμα Ψευτογκά, Η ευχαριστία στο Φιλόθεο Κόκκινο, σελ. 111˙ Μαρτζέλου, Γρηγόριος Παλαμάς, σελ. 166.

[7] Ίωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως, 45 ^{36 – 38, 40 – 44}  : «εὐδοκία γὰρ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, ὁ μονογενής υἱός καὶ λόγος τοῦ Θεοῦ και θεός ὁ ὤν εἰς τὸν κόλπον τοῦ Πατρός, ὁμοούσιος τῷ πατρὶ καὶ τῷ ἀγίῳ πνεύματι. . . ὁ ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων κλίνας οὐρανούς κατέρχεται  . . και ἐπιτελεῖται τὸ πάντων καινῶν καινότατον, τὸ μόνον καινὸν ὑπό τὸν ἥλιον». πρβλ. Φλορόφσκυ, Αγία Γραφή, Εκκλησία, σελ. 19˙ Νησιώτη, Γνωσιολογία, σελ. 60˙ Pansard, Faire un cours de Christologie, σελ. 40.    

[8] Βλ. περισσότερες πληροφορίες για το θέμα Μαρτζέλου, Η ενανθρώπιση στον Ι. Δαμασκηνό, σελ. 74.

[9] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 16 ^{6 – 8} : «Κτίζει (ενν. ο Πατήρ) δε ἐννοῶν, καὶ το ἐννόημα ἔργον ὐφίσταται Λόγῳ συμπληρούμενον καὶ Πνεύματι τελειούμενον».

[10] Να επισημάνουμε στο σημείο αυτό ότι η παρουσία τη Αγίας Τριάδος στη δημιουργία ονομάζεται οικονομία, ενώ η κίνηση και η ζωή της Τριάδος, όπως υπάρχει ανέκαθεν, ασχέτως της δημιουργίας του κόσμου, ονομάζεται θεολογία με την εξειδικευμένη σημασία του όρου. Βλ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδοξου πίστεως, 70 ^{20 – 25} : «Ἀνάγκη γὰρ ἐν τοῖς παραδείγμασι καὶ τὸ ὅμοιον θεωρεῖσθαι καὶ τὸ παρηλλαγμένον, ἐπεὶ οὐ παράδειγμα˙ τὸ γὰρ ἐν πᾶσιν ὅμοιον ταὐτόν ἄν εἴη καὶ οὐ παράδειγμα, καὶ μάλιστα ἐπὶ τῶν θείων. Ἀδύνατον γὰρ ἐν πᾶσιν ὅμοιον εὑρεῖν παράδειγμα, ἐπὶ τε τῆς θεολογίας, ἐπὶ τε τῆς οὶκονομίας.»˙ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως,  2 ^{2 – 4}  : « Χρῆ οὖν τὸν περὶ Θεοῦ λέγειν ἤ ἀκούειν βουλόμενον σαφῶς εἰδέναι, ὡς οὐδὲ πάντα ἄρρητα οὐδέ πάντα ρητά, τὰ τε τῆς θεολογίας τὰ τῆς οἰκονομίας, οὔτε μὴν πάντα ἄγνωστα οὔτε πάντα γνωστά˙». Για το θέμα ο αναγνώστης μπορεί να βρει περισσότερες πληροφορίες στα παρακάτω έργα, : Ματσούκα, Μέγας Αθανάσιος, σελ. 118 – 128˙ Λιάλιου, Η ερμηνεία της Αγίας Γραφής, σελ. 38˙ Μαρτζέλου, Οὐσία καὶ ἐνέργειαι κατά τον Μέγαν Βασίλειον, σελ. 44, 78 – 100˙ Ιστορία της ορθόδοξης θεολογίας και πνευματικότητας, σελ. 23. Ο J. Gregoire διατυπώνει την άποψη πως ο Ιωάννης Δαμασκηνός δεν γνωρίζει τον έντονο διαχωρισμό ανάμεσα στη θεολογία και στην οικονομία, η οποία χαρακτηρίζει  τους άλλους βυζαντινούς συγγραφείς.˙ βλ. Gregoire, Relation eternelle d’ après les ecrits de Jean de Damas, σελ. 724 : « . . . le Damascene ne connait pas cette separation farouche entre economie et theologie qui caracterise la pense Byzantine ulterieure». Πιστεύουμε πως τα παραπάνω χωρία του Δαμασκηνού, αλλά κυρίως οι βασικές προϋποθέσεις του που διακρίνουν ρητώς την εσωτερική ζωή της Τριάδας από την παρουσία της στη δημιουργία, δεν μπορούν να στηρίξουν τον παραπάνω ισχυρισμό του Gregoire. Απλώς ο Ιωάννης δεν χρησιμοποιεί συχνά τους συγκεκριμένους όρους θεολογία και οικονομία, όχι όμως πως δεν τους έχει ως γνώμονα στη θεολογία του.                                       

[11] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 8 ^{30 – 31} : «Εἰς ἔνα Πατέρα τὴν πᾶντων ἀρχὴν καὶ αἰτίαν, οὐκ ἔκ τινος γεννηθέντα, ἀναίτιον δὲ καὶ ἀγέννητον μόνο ὑπάρχοντα,...»˙Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων διάλογος, 4 ^{2 – 4} : «Εἰ καὶ τρεῖς ὑποστάσεις λέγω, ἀλλά μίαν ἀρχὴν φημι˙ ἀρχὴ γὰρ ὁ Πατὴρ Υἱοῦ καὶ Πνεύματος οὐ κατά χρόνον, ἀλλ’ κατὰ αἰτίαν». Πρβλ. για το θέμα από την προγενέστερη παράδοση του Ι. Δαμασκηνού, Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, Περὶ θείων ὀνομάτων P G 3, 641 D : «Μόνη δὲ πηγὴ τῆς ὑπερουσίου θεότητος ὁ Πατὴρ, οὐκ ὄντος τοῦ Υἱοῦ Πατρὸς οὐδὲ τοῦ Πατρὸς Υἱοῦ φυλαττόντων δὲ τὰ οἰκεία τῶν ὕμνων εὐαγῶς ἑκάστῳ τῶν θεουργικῶν ὐποστάσεων»˙ Γρηγορίου Νύσσης, Πῶς τρία πρόσωπα λέγοντες ἐν τῇ θεότητι οὔ φαμεν τρεῖς θεούς. Πρὸς Ἕλληνας ἐκ τῶν κοινῶν ἐννοιῶν  PG 45, 180C : «Ἐπὶ δὲ τῆς Ἁγίας Τριάδος οὐχ οὕτως˙ ἕν γὰρ πρόσωπον καὶ τὸ αὐτὸ Πατρὸς ἐξ οὗπερ ὁ Υἱός γεννᾶται καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐκπορεύεται. Διὸ δὴ καὶ κυρίως τὸν ἕνα αἴτιον μετὰ τῶν αὐτοῦ αἰτιατῶν ἕνα Θεὸν φαμεν τεθαρρηκότως, ἐπειδὴ καὶ συνυπάρχει αὐτοῖς».      

[12] Ιωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{90 – 91} : « . . .ἵνα μὴ ἐν χρόνῳ τίκτῃ Θεὸς ὁ χρόνου ἀνωτέραν ἔχων τὴν τε φύσιν καὶ τὴν ὕπαρξιν.»˙ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{275 – 277} : «Εἷς Υἱὸς ὁ Υἱὸς καὶ οὐκ ἄναρχος, τουτέστιν οὐκ ἀναίτιος˙ ἐκ τοῦ Πατρὸς γᾶρ. Εἰ δὲ τὴν ἀπὸ χρὀνου λάβοις ἀρχὴν, καὶ ἄναρχος˙ ποιητὴς γὰρ χρόνων καὶ οὐχ ὑπὸ χρόνον.». Στο σημείο αυτό είναι εμφανής η εξάρτηση του, ουσιαστική και λεκτική από τον Μεγάλο Βασίλειο, βλ. Μ. Βασιλείου, Ἀνατρεπτικὸς 1, 20, PG 29, 557B : «Ἡμεῖς δὲ κατὰ μὲν τὴν τῶν αἰτίων πρὸς τὰ ἐξ αὐτῶν σχέσιν προτετάχθαι τοῦ Υἱοῦ τὸν Πατέρα φαμέν˙ κατὰ δὲ τὴν τῆς φύσεως διαφορὰν οὐκέτι, οὐδὲ κατὰ τὴν τοῦ χρόνου ὐπεροχήν».            

[13] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων διάλογος, 4 ^{2 – 5} : «Εὶ καὶ τρεῖς ὑποστάσεις λέγω, ἀλλὰ μίαν ἀρχὴν φημι˙ ἀρχὴ γὰρ ὁ Πατὴρ Υἱοῦ καὶ Πνεύματος οὐ κατὰ χρόνον, ἀλλὰ κατ΄ αἰτίαν. Ἐκ Πατρὸς γὰρ Λόγος καὶ Πνεῦμα, εἰ καὶ μὴ μετὰ Πατέρα».                  

[14] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{147 – 152} : «Εἰ δε λέγομεν τὸν Πατέραν ἀρχὴν εἶναι τοῦ Υἱοῦ καὶ μείζονα, οὐ προτερεύειν αὐτὸν τοῦ Υἱοῦ χρόνῳ ἤ φύσει ὑποφαίνομεν, ¨δι’ αὐτοῦ γὰρ τοὺς αἰῶνας ἐποίησεν¨, οὐδὲ καθ’ ἕτερόν τι, εἰ μὴ κατὰ τὸ αἴτιον, τουτέστιν ὅτι ὁ Υἰὸς ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐγεννήθη καὶ οὐχ ὁ Πατὴρ ἐκ τοῦ Υἱοῦ καὶ ὅτι ὁ Πατὴρ αἴτιος ἐστι τοῦ Υἱοῦ φυσικῶς, ὥσπερ οὐκ ἐκ τοῦ φωτὸς τὸ πῦρ φαμεν προέρχεσθαι, ἀλλά τὸ φῶς μᾶλλον έκ τοῦ πυρὸς.». Το παράδειγμα αυτό χρησιμοποιείται από το Δαμασκηνό και σε άλλες συνάφειες στην προσπάθεια του να εξηγήσει ότι ο Πατήρ είναι αρχή και αιτία του Υιού και του Πνεύματος, όχι κατά χρόνο, αλλά κατά την αιτία. Βλ. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων διάλογος, 4 ^{2 – 11} : «Εὶ καὶ τρεῖς ὑποστάσεις λέγω, ἀλλὰ μίαν ἀρχὴν φημι˙ ἀρχὴ γὰρ ὁ Πατὴρ Υἱοῦ καὶ Πνεύματος οὐ κατὰ χρόνον, ἀλλὰ κατ΄ αἰτίαν. Ἐκ Πατρὸς γὰρ Λόγος καὶ Πνεῦμα, εἰ καὶ μὴ μετὰ Πατέρα. Ὥσπερ γὰρ ἐκ τοῦ πυρὸς φῶς καὶ οὐ προτερεύει κατὰ χρόνον τὸ πῦρ τοῦ φωτὸς - ἀδύνατον γὰρ εἶναι πῦρ ἀφώτιστον, ἀρχὴ δὲ ἐστι καὶ αἰτία τὸ πῦρ τοῦ ἐξ’ αὐτοῦ φωτὸς – , οὕτω καὶ ὁ Πατὴρ ἀρχὴ καὶ αἰτία τοῦ Λόγου καὶ τοῦ Πνεύματος - ἐκ τοῦ Πατρὸς γὰρ Λόγος καὶ Πνεῦμα –, οὐ προτερεύει δὲ χρόνῳ˙ ἀδύνατον γὰρ εἶναι Πατέρα ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἤ Λόγον ἐκ τοῦ Πνεύματος. Μίαν οὖν ἀρχὴν ὁμολογῶ ὡς καὶ αἴτιον φυσικὸν τὸν Πατέρα Λόγου καὶ Πνεύματος.». Το θέμα της αρχής και της αιτίας της θεότητας στο έργο του Δαμασκηνού, εξετάζεται πολύ σωστά από τον J. Gregoire˙ βλ. Gregoire, Relation eternelle d’ aprés les ecrits de Jean de Damas, σελ. 720 – 723.                              

[15] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{240 – 246} : «Ἐκεῖ γᾶρ τὸ μὲν κοινὸν καὶ ἔν πράγματι θεωρεῖται διὰ τε τὸ συναΐδιον καὶ τὸ ταυτὸν τῆς οὐσίας καὶ τῆς ἐνεργείας καὶ τοῦ θελήματος καὶ τήν τῆς γνώμης σύμπνοιαν τὴν τε τῆς ἐξουσίας καὶ τῆς δυνάμεως καὶ τῆς ἀγαθότητος ταυτότητα – οὐκ εἶπον ὁμοιότητα, ἀλλ’ ταυτότητα – καὶ τὸ ἕν ἔξαλμα τῆς κινήσεως˙ μία γὰρ οὐσία, μία ἀγαθότης, μία δύναμις, μία θέλησις, μία ἐνέργεια, μία ἐξουσία, μία καὶ ἡ αὐτὴ οὐ τρεῖς ὅμοιαι ἀλλήλαις, ἀλλ΄ μία καὶ ἡ αὐτὴ κίνησις τῶν τριῶν ὑποστάσεων.»˙ Πρβλ. επίσης για το θέμα από την προγενέστερη παράδοση του Δαμασκηνού, Μαξίμου Ὀμολογητοῦ, Πρὸς θαλάσσιον περί διαφόρων ἀπόρων PG 90, 672C : «Τὸ γὰρ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ὥσπερ φύσει κατ΄ ουσίαν ὑπάρχει τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς οὕτως καὶ τοῦ Υἱοῦ φύσει κατ΄ ουσίαν ἐστίν, ὡς ἐκ τοῦ Πατρὸς οὐσιωδῶς, δι’ Υἱοῦ γεννηθέντος, ἀφράστως εκπορευόμενον».     

[16] Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περὶ τῶν δύο τοῦ Χριστοῦ φύσεων PG 91, 145B : «Οἷον ἐπὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος ταυτότης μὲν ἐστιν οὐσίας˙ ἑτερότης δὲ προσώπων˙ μίαν γὰρ ουσίαν ὁμολογοῦμεν, τρεῖς δὲ ὑποστάσεις».  

[17] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{240 – 242, 244 – 246} : «Ἐκεῖ γᾶρ τὸ μὲν κοινὸν καὶ ἔν πράγματι θεωρεῖται διὰ τε τὸ συναΐδιον καὶ τὸ ταυτὸν τῆς οὐσίας καὶ τῆς ἐνεργείας … καὶ τὸ ἕν ἔξαλμα τῆς κινήσεως˙ μία γὰρ οὐσία, μία ἀγαθότης, μία δύναμις, μία θέλησις, μία ἐνέργεια, μία ἐξουσία, μία καὶ ἡ αὐτὴ οὐ τρεῖς ὅμοιαι ἀλλήλαις, ἀλλ΄ μία καὶ ἡ αὐτὴ κίνησις τῶν τριῶν ὑποστάσεων.»˙ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8^{217 – 222} : «Διὰ μὲν τῶν τριῶν ὑποστάσεων τὸ ἀσύνθετον καὶ τὸ ἀσύγχυτον, διὰ δὲ τοῦ ὁμοουσίου καὶ ἐν ἀλλήλαις εἶναι τὰς ὐποστάσεις καὶ τῆς ταυτότητος και τοῦ θελήματος τε καὶ τῆς ἐνεργείας καὶ τῆς δυνάμεως καὶ τῆς ἐξουσίας καὶ τῆς κινήσεως, ἵν΄ οὕτως εἴπω, τὸ ἀδιαίρετον καὶ τὸ εἶναι ἕνα Θεὸν γνωρίζομεν. Εἷς γὰρ ὄντως Θεὸς ὁ Θεὸς καὶ ὁ Λόγος καὶ τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ». Ο Ι. Δαμασκηνός στο σημείο αυτό ακολουθεί το Γρηγόριο το Θεολόγο και το Μάξιμο Ομολογητή, οι οποίοι διατυπώνουν την ίδια άποψη για την κίνηση στην Τριάδα. Βλ.  Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικός τρίτος 2 PG 36, 76B : «Μονὰς ἀπ΄ ἀρχῆς εἰς δυάδα κινηθεῖσα μέχρι τριάδος ἔστη»˙ Μαξίμου Ομολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 91, 1036 : «Κίνησης οὖν θεότητος ἡ δι΄ εκφάνσεως γινομένη περὶ τε τοῦ εἶναι αύτὴν καὶ τοῦ πῶς αὐτὴν ὑφεστάναι τοῖς αὐτῆς δεκτικοῖς καθέστηκε γνῶσις». Ο Μάξιμος διατυπώνει την άποψη του για την κίνηση στη αίδια σφαίρα εξηγώντας τη ρήση του Γρηγορίου που αναφέραμε. Βλ. Ματσούκα, Μάξιμος, σελ. 324 (και συγκεκριμένα παραπομπή 15).                 

[18]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{204 – 206}   : «Φαμὲν δὲ ἔκαστον τῶν τριῶν τελεὶαν ἔχειν ὑπόστασιν, ἵνα μὴ ἐκ τῶν τριῶν ἀτελῶν μίαν σύνθετων φύσιν τελείαν γνωρίσωμεν, ἀλλ’ ἐν τρισί τελείας γνωρίσωμεν, ἀλλ’ ἐν τρισί τελείαις ὑποστάσεσι μίαν ἀπλῆν οὐσίαν ὑπερτελῆ καὶ προτέλειον.».       

[19] Ίωάννου Δαμασκηνοῦ, Περὶ τοῦ Τριασαγίου ὕμνου, 2 ^{27 – 44} .: «Εἷς γὰρ θεὸς ἐν τρισὶν  ὑποστάσεσι, καὶ τὰ τρία ἔν ἥτοι μία φύσις, οὐχ ὑπόστασις μία, οὐχ ἐκάστη δὲ τῶν ὑποστάσεων τρισσῶς δοξολογεῖται καὶ ἀγιάζεται. Ἡ μὲν γὰρ θεότης τριὰς ὑποστάσεων οὖσα οἰκείως καὶ προσηνῶς τριαδικῶς ἀγιάζεται˙ ἅγιος ὁ πατὴρ, ἅγιος ὁ υἱὸς, ἅγιον τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, κύριος σαβαώθ. Εἷς γὰρ τὰ τρία θεὸς τε καὶ κύριος. Ἑκάστη δὲ τῶν ὑποστάσεων μία οὖσα ὑπόστασις καὶ οὐ τρεῖς τίνος ἕνεκεν τρὶς ἀγιασθήσεται καὶ οὐχ ἅπαξ ἤ δὶς ἤ τετράκις ἤ μυριάκις; Οὐ γὰρ ἐκάστη τῶν τῆς θεότητος ὑποστάσεων τριὰς˙ οὕτω γὰρ ἄν ἐννὰς ἔσται ἡ θεότης καὶ οὐ τριὰς. Διὰ τι γὰρ μὴ δισάγιον ἤ τετράγιον ἤ μυριάγιον ὕμνον ὕμνησαν, ἀλλὰ τρισάγιον, κατὰ τὸν τῶν ὑποστάσεων ἀριθμὸν; Ὥσπερ γὰρ τὸν πατέραν ὑπόστασιν φαμεν καὶ τὸν υἱὸν ὑπόστασιν καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ὑπόστασιν καὶ τὴν θεότητα ἤτοι οὐσίαν τρισυπόστατον ὡς τὰς τρεῖς περιέχουσαν ὑποστάσεις καὶ οὔτε τὸν πατέρα τρισυπόστατον, οὔτε τὸν υἱὸν τρισυπόστατον, οὔτε το πνεῦμα τὸ ἅγιον τρισυπόστατον εἰπεῖν θεμιτὸν, οὕτως ούδὲ τρισάγιον μία τῶν ὑποστάσεων, ἀλλ’ ἅγιον τὸν πατέρα, ἄγιον τὸν υἰὸν, ἅγιον τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον τρισάγιον δὲ τὴν τρισυπόστατον θεότητα.».

[20] Ίωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{135 – 136}   : «(μόνος γάρ ὁ Πατήρ ἀγέννητος˙ οὐ γάρ ἐξ ἐτέρας ἐστὶν αὐτῷ ὑποστάσεως τό εἶναι)».    

[21] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{136 – 138} : «καὶ μόνος ὁ υἱὸς γεννητὸς (ἐκ τῆς τοῦ πατρὸς γὰρ οὐσίας ἂνάρχως καὶ ἀχρόνως γεγέννηται)».       

[22] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{138 – 139} : «καὶ μόνον τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορευτὸν ἐκ τῆς οὐσίας τοῦ πατρὸς οὐ γεννώμενον ἀλλ’ ἐκπορευόμενον.»˙ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς,  8 ^{277 – 285} : «Ἕν πνεῦμα ἅγιον τὸ πνεῦμα, προϊόν μὲν ἐκ τοῦ πατρὸς, οὐχ υἱϊκῶς δὲ ἀλλ’ ἐκπορευτῶς, οὔτε τοῦ πατρὸς ἐκστάντος τῆς ἀγεννησίας, διότι γεγέννηκεν, οὔτε τοῦ υἱοῦ τῆς γεννήσεως, ὅτι ἐκ τοῦ ἀγεννήτου  (πῶς γάρ;), οὔτε τοῦ πνεύματος ἤ εἰς πατέρα μετεπίπτοντος ἤ εἰς υἱὸν, ὅτι ἐκπεπόρευται καὶ ὅτι Θεὸς˙ ἡ γὰρ ἰδιότης ἀκίνητος. Ἤ πῶς ἀν ἰδιότης μένοι κινούμενη καὶ μεταπίπτουσα; Εἰ γὰρ υἱὸς ὁ πατὴρ, οὐ πατὴρ κυρὶως˙ εἷς γὰρ κυρίως πατὴρ. καὶ εἰ πατὴρ ὁ υἱὸς, οὐ κυρίως υἱὸς˙ εἷς γὰρ κυρίως υἱὸς καὶ ἔν πνεῦμα ἁγιον».               

[23] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{258 – 263} : «Διὸ οὐδὲ τρεῖς θεοὺς λέγομεν τὸν πατέρα καὶ τὸ ἅγιον πνεῦμα, ἕνα δὲ μᾶλλον θεὸν, τὴν ἁγίαν τριάδα, εἰς ἕν αἴτιον υἱοῦ καὶ πνεύματος ἀναφερομένων, οὐ συντιθεμένων ούδὲ συναλειφομένων κατὰ τὴν Σαβελλίου συναίρεσιν - ἑνοῦνται γὰρ, ὡς ἔφημεν, οὐχ ὥστε συγχεῖσθαι, ἀλλ’ ὤστε ἔχεσθαι ἀλλήλων˙».    

 

[24] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{197 – 203}  : «Καὶ διὰ τὸν Πατέρα ἔχει ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα πάντα, ἅ ἔχει, τουτέστι διὰ τὸ τὸν Πατέρα ἔχειν αὐτὰ, πλὴν τῆς ἀγεννησίας καὶ τῆς γεννήσεως καὶ τῆς ἐκπορεύσεως˙ ἐν ταύταις γὰρ μόναις ταῖς ὑποστατικαῖς ἰδιότησι διαφέρουσιν ἀλλήλων αἱ ἁγίαι τρεῖς ὑποστάσεις οὐκ οὐσίᾳ, τῷ δὲ χαρακτηριστικῷ τῆς οἰκείας ὑποστάσεως ἀδιαιρέτως διαιρούμεναι.». Ο όρος ὑποστατικά ἰδιώματα είχε χρησιμοποιηθεί προηγουμένως από τον Μεγάλο Βασίλειο, τον οποίο ο Ι. Δαμασκηνός ακολουθεί πιστά, πρβλ. Μ. Βασιλείου, Ἀνατρεπτικὸς 1, 19, PG 29, 556B : «Κατὰ τοῦτο γὰρ καὶ θεότης μία˙ δηλονότι κατὰ τὸν τῆς οὐσίας λόγον τῆς ἐνότητος νοουμένης, ὥστε ἀριθμῷ μὲν τὴν διαφορὰν ὑπάρχειν καὶ ταῖς ἰδιότησι ταῖς χαρακτηρίζουσαις ἑκάτερον˙ ἐν δὲ τῷ λόγῳ τῆς θεότητος τὴν ἑνότητα θεωρεῖσθαι».                   

[25] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{201 – 203΄} : «. . . ἐν ταύταις γὰρ μόναις ταῖς ὑποστατικαῖς ἰδιότησι διαφέρουσιν ἀλλήλων αἰ ἅγιαι τρεῖς ὑποστάσεις οὐκ οὐσίᾳ, τῷ δὲ χαρακτηριστικῷ τῆς οἰκείας ὑποστάσεως ἀδιαιρέτως διαιρούμεναι». Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{217 – 219}  : «Διὰ μὲν τῶν τριῶν ὑποστάσεων τὸ ἀσύνθετον καὶ ἀσύγχυτον, διὰ δὲ τοῦ ὁμοουσίου καὶ ἐν ἀλλήλαις εἶναι τὰς ὑποστάσεις καὶ τῆς ταύτότητος τοῦ θελήματος τε καὶ τῆς ἐνεργείας . . .».           

[26] Είναι άλλωστε γεγονός πως και οι οπαδοί του filioque δέχονταν την ταυτότητα της ουσίας, για να στηρίξουν τη διδασκαλία τους για την τρισυπόστατη μονάδα. Δεν τόνιζαν όμως όσο έπρεπε το ένα αίτιο στην Τριάδα˙ βλ. για το θέμα, Ματσούκα, Δογματική Β΄, σελ. 94.

[27] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{240 – 246} . Βέβαια, ο ίδιος ο Δαμασκηνός λέγει πως : «Πᾶν γὰρ κινούμενον ὑφ’ ἐτέρου κινεῖται. Κακεῖνον τὶς; καὶ τοῦτο ἐπ’  ἄπειρον, ἔως ἄν καταντήσωμεν εἰς τὶ ἀκίνητον. Τὸ γὰρ πρῶτον κινοῦν ἀκίνητον, ὅπερ ἐστὶ το θεῖον. Πῶς δὲ οὑκ ἐν τόπῷ περιγραπτὸν τὸ κινούμενον; Μόνον οὗν τὸ θεῖον ἀκίνητον, δι’ ἀκινησίας τὰ πάντα κινοῦν. ἀσώματον τοίνυν ὑποληπτέον τὸ θεῖον», Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 4 ^{17 – 21}. Η φράση αυτή μοιάζει απαράλλακτα με τη γνώμη του Αριστοτέλη για την ακινησία τοῦ πρῶτου ακίνητου κινοῦντος. Βλ. Ἀριστοτέλους, Μετὰ τὰ Φυσικὰ, Λ. 1073a : «Ἡ μὲν γὰρ ἀρχὴ καὶ τὸ πρῶτον τῶν ὄντων ἀκίνητον καὶ καθ’ αὑτὸ καὶ κατὰ συμβεβηκὸς, κινοῦν δὲ τὴν πρῶτην ἀΐδιον καὶ μὶαν κίνησιν˙ ἐπὶ δὲ τὸ κινούμενον ἀνάγκη ὑπὸ τινος κινεῖσθαι, καὶ τὸ πρῶτον κινοῦν ἀκίνητον εἶναι καθ’ αὑτὸ…». Βλ. επίσης Ἀριστοτέλους, Μετὰ τὰ φυσικὰ, Γ, 1012b, Λ., 1072b και 1072ab. Και ο Πλάτων έχει αρνητική γνώμη για την κίνηση. Θεωρεί πως η ομαλότητα βρίσκεται στην κίνηση ενώ η ανωμαλία την κίνηση. Βλ. Πλάτωνος, Τιμ. 57e – 58a : «Οὔτω δὴ στάσιν ἐν ὁμαλότητι, κίνησιν δὲ εἰς ἀνωμαλότητα ἀεὶ τιθῶμεν˙ αἰτία δὲ ἀνισότης τῆς ἀνωμάλου κινήσεως». Όμως αυτή η φράση του Δαμασκηνού, που εξωτερικά μοιάζει απαράλλακτα με τη διατύπωση του Αριστοτέλη για το πρῶτο ἀκίνητο κινοῦν, λέγεται για να δείξει ότι είναι εντελώς διαφορετική η κίνηση του Τριαδικού Θεού από την κίνηση των δημιουργημάτων, και σε καμιά περίπτωση για να μας ότι είναι ακίνητος ο Θεός. Άλλωστε πουθένα αλλού ο Δαμασκηνός δεν κάνει παραπλήσια αναφορά για την κίνηση, πέρα από το γεγονός ότι οι προηγούμενες αναφορές του για την κίνηση στην Αγία Τριάδα θέτουν στο περιθώριο την (αριστοτελική) άποψη για την ακινησία του θεού, καθώς τονίζουν ιδιαιτέρως την κίνηση στην Τριάδα. βλ. για το συγκεκριμένο θέμα Ματσούκα, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, σελ. 459 στο σχόλιο της υποσημειώσεως 12 του πρώτου κεφαλαίου.

[28] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 37 ^{2 – 8}  : « … ἐνέργεια γὰρ ἐστὶν ἡ φυσικὴ ἐκάστης οὐσίας δύναμις τε καὶ κίνησις. Καὶ πάλιν ἐνέργεια ἐστι φυσικὴ ἡ πᾶσης οὐσίας ἔμφυτος κίνησις. Ὅθεν δῆλον, ὅτι, ὥν ἡ οὐσία ἡ αὐτὴ, τούτων καὶ ἡ ἐνέργεια ἡ αὐτὴ, ὥν δὲ αἱ φύσεις διάφοροι, τούτων καὶ αἱ ἐνέργειαι διάφοροι˙ ἀμήχανον γὰρ οὐσίαν ἄμοιρον εἶναι φυσικῆς ἐνεργείας».      

[29] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 59 ^{94 – 100}  : «Εἰ δὲ εἴποιεν, ὅτι τῇ ἐνεργείᾳ πρόσωπον συνεισάγεται, ἐροῦμεν, ὅτι, εἰ τῇ ἐνεργείᾳ πρόσωπον συνεισάγεται, κατά τὴν εὔλογον ἀντιστροφήν καὶ τῷ προσώπῳ ἐνέργεια συνεισαχθήσεται, καὶ ἔσονται, ὤσπερ τρία πρόσωπα ἤτοι ὑποστάσεις τῆς Ἀγίας Τριάδος, οὔτω καὶ τρεις ἐνέργειαι, ή ὥσπερ μία ἡ ἐνέργεια, οὕτω καὶ ἐν πρόσωπον καὶ μία ὑπόστασις. Οἱ δε ἅγιοι πατέρες συμφώνως εἰρήκασι τὰ τῆς αὐτῆς οὐσίας καὶ τῆς αὐτῆς εἶναι ἐνεργείας». Πρβλ. για το θέμα Μαρτζέλου, Η ενανθρώπιση στον Ι. Δαμασκηνό, σελ. 27˙ Οὐσία καὶ ἐνέργειαι, σελ. 135 ε.   

[30] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ,  Ἔκδοσις ἀκριβὴς 58 ^{25 – 29} : «Φυσικά γὰρ καὶ οὐχ ὑποστατικὰ φαμεν τὰ θελήματα καὶ τὰς ἐνεργείας. Λέγων δὲ αὐτήν τὴν θελητικήν καὶ ἐνεργητικήν δύναμιν, καθ’ ἤν θέλει καὶ ἐνεργεῖ τὰ τε θέλοντα καὶ ἐνεργοῦντα. Εἰ γὰρ ὑποστατικά δῶμεν αὐτά, ἐτεροθελεῖς καὶ ἐτεροενεργεῖς τάς τρεις ὐποστάσεις τῆς Ἀγίας Τριάδος εὶπεῖν ἀναγκασθησόμεθα». Πρβλ. σχετικά για το θέμα Σταμούλη, Περί Φωτός, σελ. 39 ε.˙ Μαρτζέλου, Η ενανθρώπιση στον Ι. Δαμασκηνό, σελ. 25.

[31] Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Πρὸς τὸν ἐπίσκοπον κύριον Νίκανδρον PG 91, 108D – 109 A : «Τοῦτο μὲν ἠμῖν συνταχθήσεται, φυσικὴν τὴν ἐνέργειαν λέγουσι˙ εὶ δὲ πάλιν ὑποστατικὴν, ἀλλοτριώσομεν αὐτὸν τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Πνεύματος κατὰ τὴν ἐνέργειαν. Οὐδενὶ γὰρ χαρακτηριστικῷ τῆς ἰδίας ὑποστάσεως κοινωνήσοι ποτ΄ ἄν Πατρὶ καὶ Πνεύματι»˙ Επιπλέον ο Μάξιμος Ομολογητής, σε άλλο του έργο, ρωτά χαρακτηριστικά τον αναγνώστη του ποιος ονόμασε ποτέ υποστατική την ενέργεια και από που έλαβε μια τέτοια πληροφορία; Βλ. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Ἔργα θεολογικὰ καὶ πολεμικὰ PG 91, 109A : «Τις ὑποστατικὴν ἐνέργειαν εἴρηκέ ποτε, καὶ πόθεν τοῦτο καὶ παρὰ τίνος λαβόντες προσφέρουσιν;». Πρβλ. για το θέμα Ματσούκα, Δογματική Β΄, σελ. 197, 326˙ Δογματική Γ΄, σελ. 17, 144, 350˙ Μάξιμος, σελ. 93, 321, 322, 326.                

[32] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{197 – 203}  : «Καὶ διὰ τὸν Πατέρα ἔχει ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα πάντα, ἅ ἔχει, τουτέστι διὰ τὸ τὸν Πατέρα ἔχειν αὐτὰ, πλὴν τῆς ἀγεννησίας καὶ τῆς γεννήσεως καὶ τῆς ἐκπορεύσεως˙ ἐν ταύταις γὰρ μόναις ταῖς ὑποστατικαῖς ἰδιότησι διαφέρουσιν ἀλλήλων αἱ ἁγίαι τρεῖς ὑποστάσεις οὐκ οὐσίᾳ, τῷ δὲ χαρακτηριστικῷ τῆς οἰκείας ὑποστάσεως ἀδιαιρέτως διαιρούμεναι.».  Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{201 – 203΄} : «. . . ἐν ταύταις γὰρ μόναις ταῖς ὑποστατικαῖς ἰδιότησι διαφέρουσιν ἀλλήλων αἰ ἅγιαι τρεῖς ὑποστάσεις οὐκ οὐσίᾳ, τῷ δὲ χαρακτηριστικῷ τῆς οἰκείας ὑποστάσεως ἀδιαιρέτως διαιρούμεναι». Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 8 ^{217 – 219}  : «Διὰ μὲν τῶν τριῶν ὑποστάσεων τὸ ἀσύνθετον καὶ ἀσύγχυτον, διὰ δὲ τοῦ ὁμοουσίου καὶ ἐν ἀλλήλαις εἶναι τὰς ὑποστάσεις καὶ τῆς ταυτότητος τοῦ θελήματος τε καὶ τῆς ἐνεργείας . . .». πρβλ. σχετικά με το θέμα Σταμούλη, Περί Φωτός, σελ. 40 – 44˙ Ματσούκα, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, σελ. 480˙ Μαρτζέλου, Οὐσία καὶ ἐνέργειαι τοῦ Θεοῦ, σελ. 57 ε.˙ Ο τρόπος υπάρξεως των θείων προσώπων, σελ. 86 ε.       

[33] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 58 ^{13 – 29}  : « Διό δὴ ἐπὶ μὲν Πατρὸς καὶ Υἱοῦ καὶ Ἁγίου Πνεύματος ἐκ τῆς ταυτότητος τῆς τε ἐνεργείας καὶ τοῦ θελήματος τὴν ταυτότητα τῆς φύσεως ἐπιγινώσκομεν. Ἐπί δὲ τῆς θείας οἱκονομίας ἐκ τῆς διαφορᾶς τῶν ἐνεργειῶν καὶ τῶν θελημάτων καὶ τὴν τῶν φύσεων διαφορὰν ἐπιγινώσκομεν καὶ τὴν τῶν φύσεων διαφορὰν εἰδότες συνομολογοῦμεν καὶ τὸ τῶν θελημάτων καὶ ἐνεργειῶν διάφορον. Ὥσπερ γὰρ τῶν τοῦ αὐτοῦ ἑνὸς φύσεων Χριστοῦ ὁ ἀριθμὸς εὐσεβῶς νοούμενος τε καὶ λεγόμενος οὐ διαιρεῖ τὸν ἕνα Χριστὸν, ἀλλά σωζομένην καὶ ἐν τῇ ἐνώσει παρίστησι τῶν φύσεων τὴν διαφορὰν, οὕτω καὶ ὁ ἀριθμός τῶν οὐσιωδῶς προσόντων ταῖς αὐτοῦ φύσεσι θελημάτων καὶ ἐνεργειῶν (κατ’ ἄμφω γὰρ τὰς φύσεις θελητικός ἦν καὶ ἐνεργητικός τῆς ἡμῶν σωτηρίας) οὐ διαίρεσι εἰσάγει – μὴ γένοιτο – ἀλλά τὴν αὐτῶν δηλοῖ καὶ μόνον, κἄν τῇ ἐνώσει, φυλακήν καὶ σωτηρίαν. Φυσικά γὰρ καὶ οὐχ ὑποστατικὰ φαμεν τὰ θελήματα καὶ τὰς ἐνεργείας. Λέγων δὲ αὐτήν τὴν θελητικήν καὶ ἐνεργητικήν δύναμιν, καθ’ ἤν θέλει καὶ ἐνεργεῖ τὰ τε θέλοντα καὶ ἐνεργοῦντα. Εἰ γὰρ ὑποστατικά δῶμεν αὐτά, ἐτεροθελεῖς καὶ ἐτεροενεργεῖς τάς τρεις ὐποστάσεις τῆς Ἀγίας Τριάδος εὶπεῖν ἀναγκασθησόμεθα» Πρβλ. για περισσότερες πληροφορίες Φλορόφσκυ, Δημιουργία και Απολύτρωση, σελ. 78.

[34] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις άκριβὴς, 59^{118 – 119} : «Εἰ διὰ τὸ μίαν εἶναι τὴν τοῦ Κυρίου ὑπόστασιν μία ἔσται καὶ ἡ ἐνέργεια, διὰ τὴν μίαν ὑπόστασιν μία ἔσται καὶ ἡ οὐσία».   

[35] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 59 ^{120 – 124}. : «Καὶ πάλιν, εἰ μίαν ἐνέργειαν ἐπὶ τοῦ Κυρίου εἴποιμεν, ἤ θείαν ταύτην λέξομεν ἤ ἀνθρωπίνην ἤ οὐδετέραν. Ἀλλ’ εἰ μὲν θείαν, Θεὸν αὐτὸν μόνον γυμνὸν τῆς καθ’ ἡμᾶς ἀνθρωπότητος λέξομεν. Εἰ δὲ ἀνθρωπίνην, ψιλὸν αὐτὸν ἄνθρωπον βλασφημήσωμεν».            

[36] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 59 ^{136 – 137. . . 139 – 140} : « Εὶ μία Χριστοῦ ἠ ἐνέργεια, ἡ αὐτὴ τῶν θείων καὶ τῶν ἀνθρωπίνων ποιητική. . .Πῶς οὖν ὁ φύσει ὤν Θεὸς και φύσει γενόμενος ἄνθρωπος τά τε θαύματα καὶ τὰ πάθη μιᾷ ἐνεργείᾳ ἐπετέλεσεν;».