Μητρ. Ναυπάκτου Ιεροθέου, Όχι στην πολιτική των τροπαρίων

Πηγή: ΤΟ ΒΗΜΑ, 9/8/1998

Κατά καιρούς, στην ακολουθία του αγιασμού, όταν ψάλλεται το απολυτίκιο της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού «σώσον Κύριε τον λαόν σου», με την φράση «νίκας τοις βασιλεύσιν» δημιουργούνται διάφορα προβλήματα, άλλοτε από τους παρόντας επισήμους, και άλλοτε από τον λαό. Λέγεται, βέβαια, ότι επί του θέματος αυτού υπάρχει απόφαση της Ιεράς Συνόδου περί της μη αλλοιώσεως του λειτουργικού αυτού ύμνου, λόγω της αναμνήσεως συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος. Λέγεται δε ακόμη ότι είναι θέμα σημειολογίας της φράσεως «τοις βασιλεύσιν». Το πρόβλημα όμως δεν είναι απλό, να μείνει ή να αλλαγεί η φράση αυτή, αφού έχει πολλές προεκτάσεις και πολύ λεπτές πλευρές. Μερικές από αυτές θα ήθελα να θίξω στο άρθρο μου αυτό, χωρίς, βέβαια, να σημαίνει ότι εξαντλείται το θέμα με όσα θα λεχθούν.

1. Η αντίδραση μερικών απέναντι στην φράση «νίκας τοις βασιλεύσιν» συνδέεται με το λεγόμενο ανάθεμα εναντίον του Βενιζέλου, όταν πολλοί Κληρικοί αναμείχθησαν ενεργώς στην διαμάχη μεταξύ Βασιλοφρόνων και Βενιζελικών, της οποίας διαμάχης αποκορύφωμα ήταν το ανάθεμα. Πράγματι, την 12η Δεκεμβρίου του 1916 ενώπιον Αρχιερέων, Κληρικών, υπαλλήλων της Ιεράς Συνόδου και λαού έγινε «πολιτικό» ανάθεμα εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου, Προέδρου της Επαναστατικής Κυβερνήσεως στην Θεσσαλονίκη, με τα εξής λόγια:«Ελευθερίω Βενιζέλω επιβουλεύσαντι την Βασιλείαν και την πατρίδα και καταδιώξαντι και φυλακίσαντι Αρχιερείς, ανάθεμα έστω». Αργότερα τιμωρήθηκαν ο τότε Αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος και πολλοί αρχιερείς, άλλοι σε εκπτώσεις από τον θρόνο τους και άλλοι σε μικρότερες ποινές αργίας, «λόγω αναμείξεως και πολιτικής διαμάχης και κομματικής φροντίδος και θρησκευτικού σκανδαλισμού», όπως αιτιολογήθηκε από το Ανώτατο Εκκλησιαστικό Δικαστήριο (Γερ. Κονιδάρης). Ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος γράφει: «η συμμετοχή της Εκκλησίας εις το πολιτικόν ανάθεμα έσχε ολεθρίας συνεπείας» και «ότι δι' αυτής παρήχθη λίαν επικίνδυνος ανωμαλία». Ο χωρισμός των Ιεραρχών σε Βενιζελικούς και Αντιβενιζελικούς, σε Βασιλόφρονας και Αντιβασιλόφρονας άφησε βαθειά χαραγμένες μνήμες στους μεγαλυτέρους στην ηλικία ανθρώπους και έχει συνέπειες στο τροπάριο στο οποίο αναφερόμαστε.

2. Η αλλαγή των πολιτευμάτων επηρέασε στο παρελθόν την λειτουργική μας πράξη. Αναφέρομαι στο «Κύριε σώσον τους Βασιλείς», κατά την αρχιερατική θεία Λειτουργία, τονπολυχρονισμό των Βασιλέων προ του Αποστολικού Αναγνώσματος, την μνημόνευση των Βασιλέων κατά την Μεγάλη Είσοδο κλπ. Βέβαια, μερικοί ισχυρίζονται ότι είναι σαφής η εντολή του Αποστόλου Παύλου: «Παρακαλώ ουν πρώτον πάντων ποιείσθαι δεήσεις, προσευχάς, εντεύξεις, ευχαριστίας, υπέρ πάντων ανθρώπων, υπέρ βασιλέων και πάντων των εν υπεροχή όντων...» (Α' Τιμ. β', 1-2). Αλλά, όμως, δεν δικαιολογείται η μνημόνευση της Βασιλομήτορος Φρειδερίκης και δεν δικαιολογείται ότι ψαλλόταν σε κάθε Λειτουργία και στο τελευταίο χωριό της Πατρίδος μας ο πολυχρονισμός των Βασιλέων και της Βασιλομήτορος. Ας ψαλλόταν όταν βρίσκονταν παρόντες οι Βασιλείς, αλλά δεν είχε νόημα να ψάλλεται σε κάθε θεία Λειτουργία. Ετσι, δημιουργούνταν, σε ένα τμήμα του λαού που είχε άλλες πολιτικές αντιλήψεις, διάφορα προβλήματα και με αυτήν ακόμη την λατρεία. Τελικά, νομίζω ότι δεν έπρεπε να φαίνεται σε μερικούς ανθρώπους ότι η Εκκλησία με τις προσευχές και τους πολυχρονισμούς των Βασιλέων «χρησιμοποιείται» για την εγκαθίδρυση και παγίωση της φράγκικης, κληρονομικής και ρατσιστικής Βασιλείας. Επομένως, η τακτική της ιδίας της διοικήσεως της Εκκλησίας, με τις κατά καιρούς παλινδρομήσεις, δημιούργησε το πρόβλημα.

3. Τον προβληματισμό στην φράση «νίκας τοις βασιλεύσιν» πρέπει να τον δούμε και από την διελκυστίνδα μεταξύ των ανθρώπων εκείνων που νοσταλγούν την Ρωμηοσύνη και των ανθρώπων εκείνων που επιδιώκουν την εγκαθίδρυση του λαϊκού Κράτους, με τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και του δυτικού Διαφωτισμού. Ασφαλώς πρόκειται για δύο μεγάλα ρεύματα, που επικρατούν στην Πατρίδα μας και σήμερα, πρόκειται για δύο παραδόσεις με διαφορετικό ιδεολογικοπολιτικό πλαίσιο και χαρακτήρα. Οι νοσταλγοί του Βυζαντίου, της μεγάλης Ρωμανίας, θέλουν να ψάλλουν το «νίκας τοις βασιλεύσιν», γιατί θυμούνται τον θαυμάσιο πολιτισμό της Ρωμηοσύνης, που είναι Θεανθρωποκεντρικός. Πρέπει όμως να γνωρίζουν ότι οι Βασιλείς και οι Αυτοκράτορες του Βυζαντίου ασφαλώς δεν ήταν όπως οι σημερινοί Φράγκοι βασιλείς, αφού οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες αναδεικνύονταν από τον στρατό και τον λαό και προέρχονταν από όλα τα κοινωνικά στρώματα του λαού. Ανήκαν σε διαφορετικά φύλα, αλλά ήταν όλοι Ρωμηοί, αφού η Μεγάλη Ρωμανία (Βυζάντιο) ήταν ένα υπερεθνικό Κράτος, όπως περίπου σήμερα είναι η Αμερική. Επομένως, η Ρωμαϊκή Βασιλεία δεν ήταν φυλετική, κληρονομική, ρατσιστική, φράγκικη. Επίσης, οι αναζητητές της εγκαθιδρύσεως ενός λαϊκού Κράτους πρέπει να γνωρίζουν ότι, αφ' ενός μεν ο δυτικός Διαφωτισμός και το λεγόμενο νεωτερικό παράδειγμα βρίσκεται σε μεγάλη κρίση, αφ' ετέρου δε ότι με τις απόψεις τους περί λαϊκού Κράτους αποστασιοποιούνται από την Ελληνορθόδοξη Παράδοση, η οποία ασφαλώς δεν ήταν θεοκρατική, αφού στην Ρωμανία δεν υπήρχε ταύτιση πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας, ούτε βέβαια λαϊκοκρατική, και δεν είχε καμμία σχέση με την φεουδαρχική κοινωνία του Μεσαίωνος, εναντίον της οποίας στράφηκε η Γαλλική Επανάσταση. Δυστυχώς, το τροπάριο του αγιασμού και της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, «σώσον Κύριε τον λαόν σου», αναμειγνύεται στην διαμάχη μεταξύ αυτών των δύο μορφών πολιτικού τρόπου ζωής.

4. Μερικοί ενοχλούνται από την φράση «νίκας τοις βασιλεύσιν», αν και με τον όρο«βασιλεύσιν» εννοούνται οι άρχοντες, αλλά δεν προβληματίζονται καθόλου από την θεολογική υποδομή του τροπαρίου, που προϋποθέτει ένα άλλο «πολίτευμα». Δεν είναι δυνατόν να αναλυθεί αυτή η πραγματικότητα στα στενά πλαίσια αυτού του άρθρου, αλλά θα τονιστούν μερικά σημεία. Στο τροπάριο αυτό γίνεται λόγος για το ότι ο λαός ανήκει στον Θεό:«Σώσον Κύριε τον λαόν Σου και ευλόγησον την κληρονομίαν Σου». Επομένως, ο λαός δεν ανήκει στους άρχοντας, οι οποίοι δεν έχουν το δικαίωμα να τον διευθύνουν ως δικό τους κτήμα, ανεξάρτητα από τον Θεό. Επειτα, γίνεται λόγος για το πολίτευμα του Κράτους που προστατεύεται από τον Σταυρό: «και το σον φυλάττων διά του σταυρού Σου πολίτευμα». Πρόκειται για ένα πολίτευμα που στηρίζεται στον αποκαλυπτικό λόγο του Θεού, στο πολίτευμα του Σταυρού, δηλαδή στην αγάπη ως υπέρβαση της φιλαυτίας. Και το ερώτημα τίθεται καυτό: Το σύγχρονο πολίτευμα εμπνέεται από τον Σταυρό του Χριστού, δηλαδή από τον αγώνα υπερβάσεως του ατομικισμού και της ατομοκρατίας, ή είναι ένα πολίτευμα ατομικής ευδαιμονίας και ηδονοκρατίας με τις ποικίλες μορφές της; Ακόμη στο τροπάριο αυτό γίνεται λόγος για βαρβάρους: «κατά βαρβάρων δωρούμενος». Ποιοι είναι αυτοί οι βάρβαροι; Τελικά το τροπάριο αυτό θέτει έναν βαθύ πολιτειακό προβληματισμό που δεν συνδέεται με την εξωτερική μορφή του πολιτεύματος, αλλά με τον τρόπο ζωής και πολιτείας τόσο των αρχόντων όσο και των αρχομένων. Αυτό όμως δεν προβληματίζει κανέναν.

5. Υπάρχουν πολλοί που ισχυρίζονται ότι δεν πρέπει να αλλάζουν τα λειτουργικά κείμενα με τις διάφορες πολιτειακές αλλαγές, επομένως πρέπει να ψάλλουμε «νίκας τοις βασιλεύσιν», ακριβώς γιατί το τροπάριο αυτό αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα, όπως την εύρεση του Σταυρού από τον Μ. Κωνσταντίνο και την αγία Ελένη, καθώς και την επαναφορά του στα Ιεροσόλυμα μετά την νίκη του Ηρακλείου εναντίον των Περσών. Εχω όμως δύο βασικούς πρβληματισμούς πάνω στο σημείο αυτό. Πρώτον: Πρέπει να σεβόμαστε τα ιστορικά γεγονότα, πάνω όμως από όλα πρέπει να ενδιαφερόμαστε για την ποιμαντική του ανθρώπου. Την Εκκλησία δεν πρέπει να ενδιαφέρει μόνον η διάσωση της ιστορικής μνήμης, αλλά κυρίως η σωτηρία του ανθρώπου. Δεύτερον: Μερικοί από αυτούς που υπερμαχούν για την μη αλλοίωση του συγκεκριμένου τροπαρίου είναι έτοιμοι, και μάλιστα υπάρχουν συγκεκριμένες προτάσεις, να αλλάξουν άλλα λειτουργικά κείμενα, στα οποία αναφέρονται διάφοροι αιρετικοί, όπως ο Διόσκουρος, ο Σεβήρος και άλλοι μονοφυσίτες, μέσα στην προοπτική της ενώσεως της Ορθοδόξου Εκκλησίας με τους μονοφυσίτας. Και το ερώτημα είναι βαθύ και ουσιαστικό. Μπορούμε τόσο εύκολα να αλλάζουμε λειτουργικά κείμενα που αναφέρονται σε σοβαρά δογματικά θέματα και συγχρόνως να είμαστε αμετακίνητοι σε αλλαγές κειμένων που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα με πρωταγωνιστές Βασιλείς, τα οποία κείμενα κάλλιστα μπορούν να λέγονται με φράσεις που έχουν σχέση με την αρχή, την εξουσία, και δεν προκαλούν; Γιατί υποτιμούμε τα δογματικά θέματα και υπερτιμούμε τα ιστορικά που συνδέονται με Βασιλείς;

6. Πέρα από όσα ανέφερα προηγουμένως, πρέπει να κάνω μερικές συγκεκριμένες προτάσεις:

Πρώτη. Ισχυρίζονται μερικοί ότι πρέπει να παραμείνει η φράση «νίκας τοις βασιλεύσιν». Αν αυτό επικρατήσει, πρέπει οπωσδήποτε να ενημερωθεί ο λαός, αφ' ενός μεν ότι δεν τίθεται με αυτό πρόβλημα πολιτειακό, αφού η Εκκλησία αναγνωρίζει τα κυριαρχικά δικαιώματα και τις αποφάσεις του λαού, αφ' ετέρου δε ότι η σημειολογία του όρου είναι καθαρά Ρωμαίικη, δηλαδή ότι αναφέρεται στους άρχοντας της Ρωμανίας (Βυζαντίου), οι οποίοι δεν έχουν καμμία σχέση με τους Φράγκους βασιλείς, με την φεουδαλιστική αντίληψη.

Δεύτερη. Νομίζω ότι για λόγους ποιμαντικής μπορεί να αντικατασταθεί το «νίκας τοις βασιλεύσιν» με το «νίκας τοις ευσεβέσι». Αλλωστε, μέσα στην λέξη «ευσεβέσι» υπονοούνται και οι άρχοντες και ο λαός, κατά την προτροπή «υπέρ του ευσεβούς ημών Εθνους». Ταυτόχρονα όμως πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο να μη εντάσσουμε στο μέλλον στην λατρεία μας τροπάρια και φράσεις που αναφέρονται σε κοσμικούς άρχοντας, όταν μάλιστα γίνεται αυτό για λόγους σκοπιμότητος.

Πάνω από όλα πρέπει και εμείς οι Κληρικοί να μην κρύπτουμε κάτω από λειτουργικές φράσεις κομματικούς και πολιτικούς ή πολιτειακούς πόθους. Γιατί αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε αυτό αδιόρατα βγαίνει από το ψάλσιμο κάθε τροπαρίου, και ο λαός, ο οποίος γνωρίζει την νοοτροπία και συμπεριφορά κάθε Κληρικού, αναγνωρίζει την πολιτική σκοπιμότητά του.