πηγή:
ΑΝΤΙΦΩΝΟ
[Ομιλία που εκφωνήθηκε σε εκδήλωση της Ομάδας Πρωτοβουλίας για το Πανεπιστήμιο στις 8/10/1999 στο Μέγαρο της Συνομοσπονδίας Εργατών Κύπρου (Σ.Ε.Κ.) με γενικό τίτλο "Πανεπιστήμιο Κύπρου: Ασπίδα ή Κερκόπορτα του Ελληνισμού της Κύπρου" (www.evagoras.org )].
Με βάση την αντίληψη, που κυριαρχεί στα εκπαιδευτικά μας πράγματα, ο τίτλος της εισήγησής μου θα μπορούσε να κριθεί επιεικώς απαράδεκτος, γιατί:
α) Τι σχέση μπορεί να έχει η εθνική ταυτότητα με την παιδεία; Δεν πρέπει η παιδεία να είναι «υπεράνω εθνικών διαχωρισμών»; β) Πώς μπορούμε να μιλάμε για εθνική ταυτότητα στον αιώνα της παγκοσμιοποίησης, όπου οι εθνικές ταυτότητες «καταργούνται»; Η αντίδραση αυτή είναι κατανοητή. Εκφράζει τις αντιλήψεις της νεωτερικής παράδοσης στη σημερινή μεταμοντέρνα φάση της εξέλιξής της.
Δεν υπάρχει όμως μόνο η νεωτερική παράδοση στον κόσμο. Υπάρχει στην περίπτωσή μας και η ελληνική προσωποκεντρική παράδοση, η οποία βλέπει τα πράγματα αυτά εντελώς διαφορετικά.
1. ΠΑΙΔΕΙΑ ΝΕΩΤΕΡΙΚΗ - ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ: ΑΛΛΟΙ ΚΟΣΜΟΙ
Τι είναι «παιδεία»; Έχουμε δύο διαμετρικά αντίθετες απαντήσεις: Τη σύγχρονη νεωτερική, για την οποία παιδεία = εκπαίδευση. Και την προνεωτερική ελληνική, για την οποία η παιδεία έχει άλλο περιεχόμενο.
Α) Η ΝΕΩΤΕΡΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ
Ο ρόλος, που η σύγχρονη νεωτερική κοινωνία αναθέτει στην παιδεία της, είναι να εκπαιδεύει τα παιδιά, ώστε να ενταχθούν στην αγορά εργασίας. Οι πολλοί εκπαιδεύονται, για να γίνουν χρήστες ή συντηρητές των συστημάτων. Οι λίγοι για να γίνουν κατασκευαστές ή διαχειριστές τους.
Όταν λέμε «συστήματα», εννοούμε: α) την τυποποίηση των ανθρωπίνων σχέσεων, β) την ορθολογική οργάνωσή τους με βάση χρησιμοθηρικές αρχές και γ) την παγίωση - αναπαραγωγή των οργανώσεων - συστημάτων. Σύστημα είναι π.χ. μια επιχείρηση. Όπως επίσης και μια δημόσια υπηρεσία. Για να παραχθεί σήμερα οποιοδήποτε προϊόν, χρειάζεται το κατάλληλο σύστημα. Πρότυπο του συστήματος είναι η μηχανή. Η ουσία της μηχανής δεν είναι το hardware, αλλά το software. Τα συστήματα είναι κατά βάθος μηχανές. Κοινωνικές μηχανές, συναρθρωμένες σε μια μεγαμηχανή: αυτό που λέμε «Σύστημα» με κεφαλαίο σίγμα.
Το είδος της νοητικής δυνάμεως, που χρειάζεται μια κοινωνία συστημάτων, είναι η αλγοριθμική σκέψη, η radio. Γι' αυτό και ο σκοπός της νεωτερικής παιδείας είναι η καλλιέργεια της τυποποιητικής - αλγοριθμικής σκέψης, μιας σκέψης εντελώς μηχανιστικής. Είναι μάλιστα τόσο έμμονος ο σκοπός της, ώστε βαθμιαία απαξιώνει και εκτοπίζει ότι έρχεται σε αντίθεση μ' αυτόν, καθορίζοντας και τη γραμμή, που ακολούθησε η εξέλιξη της δυτικής παιδείας από τον 18ο αιώνα και εντεύθεν. Φτάσαμε έτσι σήμερα στη μονοκαλλιέργεια της επιστημονικοτεχνικής εκπαίδευσης.
Πρoφανώς μια τέτοια παιδεία - εκπαίδευση δεν έχει καμιά σχέση με την εθνική ταυτότητα, ότι και να σημαίνει ο όρος αυτός. Οι τεχνικές χρήσης, συντήρησης, κατασκευής και διαχείρισης των συστημάτων, δεν έχουν οπωσδήποτε εθνικό χρώμα και θα' ταν παράλογο να ψάχνουμε εδώ για εθνικά κριτήρια. Ευλόγως λοιπόν δεν μας καταλαβαίνουν οι καθηγητικές μας αυθεντίες, όπως απορρίπτουμε το μοντέλο της εθνομηδενιστικής παιδείας.
Β) Η ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΠΑΙΔΕΙΑ
Με τα ελληνικά κριτήρια η σημερινή «παιδεία» αντιστοιχεί στην εκπαίδεση, που λάμβανε χώρα στο εσωτερικό της οικονομίας, και αφορούσε μόνο τον τεχνίτη και τον μαθητευόμενο. Στην αρχαία Ελλάδα η λέξη «παιδεία» παρέπεμπε στις απαιτήσεις μιας σφαίρας ζωής, η οποία. απλώς δεν υπάρχει σήμερα. Αυτή η σφαίρα, η μοναδική δημόσια σφαίρα, ήταν το αuτoκυβερνώμενο σώμα των πολιτών - οπλιτών, όπου όλοι εξ ίσου «μετέχουν κρίσεως και αρχής». Σκοπός της παιδείας ήταν να φτιάξει άτομο, ικανό να είναι μέλος αυτού του συγκεκριμένου σώματος.
Ένα τέτοιο άτομο δεν γεννιέται έτοιμο από τη φύση. Χρειάζεται ειδική αγωγή, για να αναπτυχθεί. Πρέπει συγκεκριμένα να αποκτήσει τέσσερις αρετές: τη φρόνηση, την ανδρεία, τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη. Η ψυχή αποτελείται από τρία «μόρια», που λειτουργούν το καθένα με τον δικό του κώδικα, και αν δεν αναπτυχθούν με εναρμονισμένο τρόπο, ο άνθρωπος δεν μπορεί να υπερβεί την ιδιωτεία, να ξεφύγει από το επίπεδο του δούλου. Τα τρία μόρια είναι το επιθυμητικό, το θυμικό (συναισθηματικό) και το λογιστικό (διανοητικό), και οι αρετές, που τους αντιστοιχούν, είναι ακριβώς η σωφροσύνη, η ανδρεία και η φρόνηση. Όταν αυτές αναπτυχθούν, εμφανίζεται η τέταρτη αρετή: η εσωτερική εκείνη αμεροληψία -δικαιοσύνη, που κάνει τον άνθρωπο ικανό να ανταποκριθεί στις συλλογικές απαιτήσεις της ατομικής ελευθερίας και της πολιτικής ισότητας. Ο δίκαιος ελεύθερος άνθρωπος είναι ο σκοπός της ελληνικής παιδείας. Προφανώς αυτό το είδος ατόμου δεν το χρειάζεται καθόλου η σημερινή εποχή. Θα ήταν δυναμίτης στα θεμέλιά της.
Βάση της ελληνικής παιδείας ήταν τα ομηρικά έπη. Γι' αυτό τον λόγο θα είχαμε αναγκαστικά την αποτελεσματικότητά της, όταν τα έπη θα «απομυθοποιούνταν». Μιλάμε για την εποχή της παρατεταμένης ανθρωπολογικής κρίσης του ελληνικού πολιτισμού, η οποία αρχίζει με τον πελοποννησιακό πόλεμο, και ξεπερνιέται με τον χριστιανισμό, αλλά αναπαράγεται κάθε τόσο και μας συνοδεύει μέχρι σήμερα. Το πρόβλημα είναι το εξής: Με τη βοήθεια του ηρωικού μύθου ο άνθρωπος μπορεί να εξελιχθεί από το επίπεδο του δούλου, ο οποίος είναι πρωτίστως δούλος των παθών του, στο επίπεδο του ελεύθερου ανθρώπου (από το επίπεδο του κολεκτιβιστικού ανθρώπου στο επίπεδο του ατόμου). Όταν όμως ολοκληρωθεί η εξατομίκευση, ο εξατομικευτικός μύθος χάνει τη λειτουργικότητά του, ως μηχανισμός αυτορρύθμισης των παθών. «Απομυθοποιείται». Αν τη στιγμή αυτή δεν μπει κάτι άλλο στη θέση του, μοιραία το άτομο αποσυντίθεται, και το δημοκρατικό πολιτειακό του oικoσύστημα είναι καταδικασμένο να καταρρεύσει. Οι αιτίες της κατάρρευσης είναι εσωτερικές. Δεν είναι εξωτερικές. Αποδείχθηκε περίτρανα ότι η Λογική δεν είναι επαρκές υποκατάστατο της ρυθμιστικής γοητείας του μύθου. Ούτε η διδασκαλία της Τραγωδίας μπορεί να συγκρατήσει για πολύ τη διαλυτική αποχαλίνωση των ατομικιστικών παθών. Τη λύση στο πρόβλημα την έδωσε ο χριστιανισμός, εισάγοντας την αγάπη στην ελληνική ψυχή: Το άτομο μπορεί να αποφύγει την κατάρρευση, αν αναθεμελιώσει την προσωπικότητά του στην αγάπη. Χάρη στην αγάπη η ανάπτυξη των τριών κλασικών αρετών και η εσωτερίκευση της δικαιοσύνης, δηλαδή η προϋπόθεση για την ύπαρξη ελεύθερου πολιτικού σώματος, είναι τελικώς δυνατή, παρά την εξάντληση του Μύθου.
Ενώ άλλαξε άρδην η οντολογική θεμελίωση της ελληνικής παιδείας με τη μετάβαση στον χριστιανισμό, ο σκοπός της, ο ελεύθερος και δίκαιος άνθρωπος, έμεινε αμετακίνητος. Η λύση στο πρόβλημα της κατάρρευσης του ελληνικού πολιτικού σώματος είναι η δημιουργία ενός δεύτερου σώματος στο εσωτερικό του. Ενός σώματος εσχατολογικού-μυστηριακού. Ο ρόλος του είναι διπλός: Προς τα μέσα καλύπτει την ανάγκη της μετάβασης από το άτομο στο πρόσωπο. Προς τα έξω ο ρόλος του είναι «αντισηπτικός»: είναι το «άλας», που εμποδίζει το πολιτειακό οικοσύστημα του ατόμου να καταρρεύσει, να «σαπίσει». Η ζωοποιός και συνάμα «αντισηπτική» ενέργεια, είναι η αγάπη. Όταν μιλάμε για ελληνικό, δηλαδή προσωποκεντρικό χριστιανισμό, εννοούμε κατά βάθος αυτήν ακριβώς τη λύση στα αδιέξοδα της ελληνικής δημοκρατίας.
Δυστυχώς οι δολιχοδρομίες της ελληνικής Ιστορίας δεν ευνόησαν την ουσιαστική εφαρμoγή της χριστιανικής λύσης. Ο ελληνικός χριστιανισμός επισκιάστηκε από τον ρωμαϊκό - αυτοκρατορικό. Μια πρόγευση της αξιωθήκαμε ωστόσο να έχουμε στην περίπτωση του νεοελληνικού κοινοτισμού. Μπορούμε μόνο να ευελπιστούμε ότι η πιθανή αναγέννηση του ελληνικού πολιτικού σώματος θα ξαναφέρει στην ημερήσια διάταξη τη χαμένη διαλεκτική ευχαριστιακού και πολιτικού σώματος.
Γ) Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Η διαφορά είναι ότι η ελληνική παιδεία απαιτεί από τον άνθρωπο να αλλάξει εσωτερικά. Να ανέλθει τις τρεις βαθμίδες της ανθρωπολογικής κλίμακας: κολεκτιβιστικός άνθρωπος, άτομο, πρόσωπο. Ή κατά τη διατύπωση των νηπτικών πατέρων: δούλος, μισθωτός, φίλος (όπου ο πρώτος κάνει το καλό από φόβο, ο δεύτερος μόνο επ' αμοιβή και ο τρίτος από αγάπη). Στη «φυσική» - αφύσικη κατάστασή του ο άνθρωπος είναι δούλος. Χωρίς την κατάλληλη αγωγή δεν μπορεί να γίνει άτομο και πρόσωπο. Η νεωτερική παιδεία αντιθέτως θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως καλός και ολοκληρωμένος. Χρειάζεται. μόνο να εκπαιδεύσει το διανοητικό του μόριο στη χρήση της radio. Διότι η μηχανή, και όχι η αρετή, θα του λύσει τα προβλήματα.
Σκοπός του ελληνικού ατόμου ήταν η αυτοπραγμάτωσή του στον χώρο της συλλογικής αυτοκυβέρνησης, στον χώρο της ελευθερίας. Όχι στον ιδιωτικό χώρο της οικονομίας, στον χώρο της ανάγκης. Το νόημα της ζωής (το ευ ζην) βρισκόταν στον δημόσιο χώρο, στην πολιτική σκηνή.
Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει με το νεωτερικό άτομο: Το νόημα της ζωής τοποθετείται εδώ στον ιδιωτικό χώρο. Σκοπός της ζωής είναι η ιδιωτική ελευθερία απόκτησης και απόλαυσης. Ο οίκος έχει εδώ καταπιεί τον ελεύθερο πολιτικό χώρο. Όλα είναι πλέον οικονομία και ιδιωτεία. Για να δικαιολογήσουν μάλιστα την ιδιωτεία, έφτιαξαν και το κατάλληλο ιδεολόγημα: Χώρισαν τη δημοκρατία σε «άμεση» και «αντιπροσωπευτική». Ότι τάχα οι Έλληνες μπορούσαν να έχουν άμεση δημοκρατία, γιατί τα πολιτικά τους σώματα (οι πόλεις - κράτη) ήταν ολιγάνθρωπα, ενώ τα σύγχρονα πολιτικά σώματα (τα έθνη-κράτη) είναι πολυάνθρωπα, οπότε μόνο η «αντιπροσωπευτική» δημοκρατία είναι εφαρμόσιμη. Ότι πρόκειται για ολιγαρχία, και όχι για δημοκρατία, είναι κάτι, που δεν τους απασχολεί.
Το θέμα δεν είναι ότι οι Έλληνες αγνοούσαν τη radio. Μηχανές ήξεραν να φτιάχνουν, αλλά μόνο, για να παίζουν. Παράδειγμα ο Ανθέμιος της Τράλλης, ένας από τους αρχιτέκτονες της Αγίας Σοφίας. Έφτιαξε ατμομηχανή, για να τραντάζει το σπίτι. Για να κάνει δύσκολη τη ζωή του σπιτονοικοκύρη του, που έμενε στο επάνω πάτωμα. Η αρχαία οικονομία βασιζόταν κι αυτή σε συστήματα: από το εισαγωγικό εμπόριο, ως τις τράπεζες και τα ορυχεία. Υποτυπώδη βεβαίως σε σχέση με τα σημερινά συστήματα. Κανείς όμως δεν σκέφτηκε ποτέ να αναγάγει τα συστήματα σε σκοπό και νόημα της παιδείας.
Αντί για τη radio, οι Έλληνες καλλιεργούσαν μια τελείως διαφορετική μορφή νοήσεως, η οποία λέγεται μήτις. Η Αθηνά, η πολιούχος θεότητα των Αθηναίων και προστάτιδα του πολυμήχανου ελληνικού ατόμου - Οδυσσέα, ήταν κόρη της Μήτιδος. Μήτις ήταν η πρώτη γυναίκα του Δία. Ο Δίας την είχε καταπιεί, ώστε να κερδίσει την υπέρτατη σοφία και διορατικότητά της, που θα του επέτρεπαν να προλαβαίνει εν τη γενέσει της κάθε απόπειρα ανατροπής της εξουσίας του. Η μήτις είναι η ξύπνια νοημοσύνη, η νοημοσύνη του ανοιχτομάτη. Ενώ η radio, είναι η μηχανική σκέψη, η σκέψη του κοιμισμένου. Η πρώτη προϋποθέτει τον άνθρωπο σε απόλυτη εγρήγορση - αυτοσυγκέντρωση. Αντιπροσωπεύει τη νόηση σε κατάσταση ενεργοποίησης του συνόλου των ψυχικών δυνάμεων. Είναι η συνηρημένη νοητική δύναμη και των τριών μορίων της ψυχής. Πριν απ' όλα είναι ένας τύπος νοήσεως, κατάλληλος για την κίνηση μέσα στη χαοτική απροσδιοριστία του ελληνικού πολιτικού πεδίου. Στη χριστιανική μετεξέλιξη της ελληνικής ψυχής η μήτις στρέφεται προς τα μέσα, οπότε γίνεται νήψις. Είναι η άγρυπνη και αμερόληπτη εκείνη νοητική δύναμη, που συνοδεύει την είσοδο της αγάπης στην ψυχή του ατόμου.
Η radio είναι η μηχανική σκέψη. Αυτή λειτουργεί, όταν όλα τα ψυχικά όργανα κοιμούνται, αφήνοντας την αριθμομηχανή του εγκεφάλου να δουλεύει ελεύθερα. Χωρίς τον εθισμό στην ύπνωση του επιθυμητικού και του θυμικού, καθώς και των ανώτερων λειτουργιών του λογιστικού, είναι αδύνατη η ανάπτυξη της αλγοριθμικής σκέψης. Κι αυτό ακριβώς κάνει η σύγχρονη παιδεία με πανάκριβο τίμημα τη μονόπλευρη ανάπτυξη - υποανάπτυξη του ανθρώπου. Το ανθρωπολογικό της πρότυπο καταντά εντελώς χιμαιρικό. Μοιάζει με τη Χίμαιρα, το θηρίο, που μας περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα: «Δράκος οπίσω, λέοντας εμπρός, στη μέση αίγα, κι ήσαν τα σπλάχνα της φωτιά και φλόγες η πνοή της». Πριν από τόσες χιλιάδες χρόνια ο ποιητής μας φωτογράφησε τέλεια τα θηρία, που διαχειρίζονται τα σημερινά συστήματα.
2. ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ
Η ριζική διαφορά ανάμεσα στην ελληνική και τη νεωτερική παιδεία επεκτείνεται και στον τρόπο, που ορίζουν την εθνική ταυτότητα.
Η νεωτερική νοηματοδότηση έχει δύο πόλους: είτε δεν παραδέχεται καθόλου την ύπαρξη εθνικής ταυτότητας (εθνομηδενισμός), είτε της προσδίδει περιεχόμενο (ρατσισμός). Αντιθέτως η ελληνική νοηματοδότηση συνδέει το έθνος με την παιδεία, η οποία μεταβάλλει τον άνθρωπο σε άτομο και πρόσωπο. Η εθνική ταυτότητα προκύπτει εδώ, όχι από τη φυλετική καταγωγή, αλλά από την πνευματική καταγωγή. Οι «πατέρες του έθνους» δεν είναι βιολογικοί, αλλά πνευματικοί- Ειδικότερα: Πνευματική μήτρα των αρχαίων Ελλήνων είναι τα ομηρικά έπη. Σ' αυτά προστίθενται τα χριστιανικά έπη: το Ευαγγέλιο, τα μαρτυρολόγια και η οσιογραφία. Τα. πρώτα χειραγωγούν το παιδί στον δρόμο της ελληνικής εξατομίκευσης. Τα δεύτερα βοηθούν τον ενήλικα να λύσει τα προβλήματα, που γεννά η ολοκλήρωση της ελληνικής εξατομίκευσης, ώστε να ανέλθει, αν θέλει, στο επίπεδο του προσώπου. Αντί για τη λέξη έθνος, χρησιμοποιούμε εδώ τη λέξη γένος.
Α) ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Με βάση τα ελληνικά κριτήρια το έθνος - γένος είναι αποτέλεσμα των συλλογικών προσπαθειών του ανθρώπου να διαχειριστεί τη διαδρομή του κατά μήκος της ανθρωπολογικής κλίμακας. Είτε για να την προωθήσει, είτε για να την ανακόψει.
Μιλώντας γενικά, μπορούμε να πούμε ότι η ανθρωπολογική εξέλιξη δημιουργεί τρεις μεγάλες μορφές πολιτισμού, ανάλογα με το ποιος τύπος ανθρώπου αποτελεί το κυρίαρχο κοινωνικό πρότυπο. Ή αλλιώς τρεις ιστορικές μορφές οικουμένης: τις κολεκτιβιστικές, τις ατομοκεντρικές και τις προσωποκεντρικές. Προσωποκεντρικός είναι ο βυζαντινός πολιτισμός. Ατομοκεντρικοί είναι ο αρχαίος ελληνικός, ο ρωμαϊκός και ο νεωτερικός. Κολεκτιβιστικοί οι υπόλοιποι πολιτισμοί: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο εβραϊκός, ο περσικός, ο ινδικός κλπ. Τα έθνη - γένη ορίζονται ως τα ιστορικά συλλογικά υποκείμενα, που παράγονται από την ετερότητα μετοχής σ' αυτές τις τρεις μορφές οικουμένης
Αν ο ανθρωπολογικός αυτός ορισμός του έθνους είναι ορθός, τότε η εθνική ταυτότητα δεν είναι παρά η ειδική δομή εκείνων των παραδόσεων, που διαχειρίστηκαν τη συλλογική ιστορική διαδρομή του πάνω στην ανθρωπολογική κλίμακα.
Β) Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Η σύγχρονη ελληνική ταυτότητα είναι μια πολύπλοκη και αντιφατική δομή, με τρεις «ορόφους», τον κολεκτιβιστικό, τον ατομικιστικό και τον προσωποκεντρικό, και με τέσσερα «κέντρα έλξης».
Στο κατώτερο επίπεδο βρίσκονται τα κολεκτιβιστικά ανθρωπολογικά πρότυπα - κέντρα (παλιά και πρόσφατα, που για λόγους συντομίας τα συνοψίζουμε σε ένα. Εδώ βρίσκεται για παράδειγμα ο ραγιαδισμός ή ο μοντέρνος κολεκτιβισμός: φασιστικός και κομμουνιστικός). Στο μεσαίο επίπεδο βρίσκεται ο ελληνικός και ο νεωτερικός τύπος ατόμου. Στο ανώτερο επίπεδο βρίσκεται το χριστιανικό πρόσωπο. Την ηγεμονία στη δομή αυτή την έχει ο νεωτερικός τύπος, ένα κατώτερο κέντρο. Φορείς των «κέντρων έλξης» είναι οι αντίστοιχες παραδόσεις, και άρα οι αντίστοιχες μορφές παιδείας. Εδώ ο όρος «εθνική ταυτότητα» κι ο όρος «παιδεία» είναι κατά βάθος ταυτόσημοι. Κεντρική παράδοση είναι στην περίπτωσή μας αυτή, που αντιπροσωπεύει τη βασική ανθρωπολογική διαδρομή από τον κολεκτιβισμό στην ελληνική ατομικότητα, κι απ' αυτήν στο χριστιανικό πρόσωπο. Ηγετική όμως παράδοση είναι η εκτροπή της προς την κατεύθυνση του νεωτερικού ατόμου.
Βεβαίως η ανθρωπολογική εξέλιξη δεν είναι μονόδρομος. Η εθνική ταυτότητα περιλαμβάνει και τις υποστροφές από το άτομο στoν κολεκτιβισμό και από το πρόσωπο στο άτομο. Υποστροφές. που οδηγούν καμιά φορά σε μεταλλάξεις της εθνικής ταυτότητας. Παράδειγμα υποστροφής - μετάλλαξης είναι αυτή, που έκανε τον Έλληνα Τούρκο στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου.
Γ) Η ΕΘΝΙΚΉ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ
Βασικό πρόβλημα στη δομή της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας είναι η εθνική αλλοτρίωση: η διπλή ανωμαλία να κυριαρχεί σ' αυτήν ένα κατώτερο κέντρο, και μάλιστα περιφερειακό.
Η εθνική αλλοτρίωση άρχισε να γίνεται αντιληπτή, όταν ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Γιανναράς και ένα δύο άλλοι μας έμαθαν να ξεχωρίζουμε τον «ελληνικό ελληνισμό» από τον «δυτικό ελληνισμό». Δεν έχει μελετηθεί σε βάθος. Είναι όμως ήδη σαφές ότι το περιεχόμενό της δεν είναι, τόσο πολιτικό, όσο πνευματικό. Δεν είναι ότι η νεωτερική παράδοση έχει επιβάλει στο κράτος τη δική της παιδεία. Αυτό είναι το λιγότερο. Το ουσιαστικότερο και αδιόρατο δια γυμνού oφθαλμού είναι ότι ελέγχει και την παιδεία της κεντρικής μας παράδοσης, καθορίζοντας εκείνη την εικόνα, που τούτη εδώ έχει για τον εαυτό της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ευσεβισμός, ο οποίος ταυτιζόταν για δεκαετίες ολόκληρες στα μυαλά μας με την Ορθοδοξία, ενώ δεν ήταν παρά προτεσταντικό κατασκεύασμα δυτικής προελεύσεως. Άλλο παράδειγμα είναι η διαδεδομένη πίστη ότι οι Έλληνες δεν είχαν ατομικότητα κι ότι αυτή είναι δυτική ανακάλυψη. Πόσοι δεν παραμένουν ακόμη εγκλωβισμένοι στα στερεότυπα του ευρωπαϊκού φιλελληνισμού για τις δήθεν «ελληνικές» καταβολές της νεωτερικότητας; Σπουδαίοι στοχαστές, όπως ο Κώστας Αξελός και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, παραμένουν δέσμιοι του «δυτικού ελληνισμού».
Το φαινόμενο της εθνικής αλλοτρίωσης δεν είναι μόνο ελληνικό, αλλά και διεθνές. Διαφέρει κατά περίπτωση, ανάλογα με τη δομή των εθνικών ταυτοτήτων. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων η εθνική ταυτότητα δομείται πάνω στην απλή αντίθεση ανάμεσα στην κυρίαρχη ατομικιστική παράδοση, που έρχεται απ' έξω, και στην ιθαγενή κολεκτιβιστική παράδοση. Η συνειδητοποίηση της εθνικής αλλοτρίωσης γεννά εδώ μανιχαϊστικά φονταμενταλιστικά κινήματα. Είναι χαρακτηριστικό για το θέμα μας ότι το πρώτο πράγμα, που ζητούν τα κινήματα αυτά παντού στον κόσμο, από το Ισραήλ μέχρι την Αμερική, είναι να έχουν οι παραδόσεις ίσα δικαιώματα στην παιδεία. Να επεκταθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και στις παραδόσεις, ώστε κάθε παράδοση να ελέγχει την παιδεία της, πράγμα βεβαίως εντελώς απαράδεκτο για τους νεωτερικούς «δημοκράτες» μας.
3. Η ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ
Η μοίρα, που επιφυλάσσεται στο άτομο, όταν ολοκληρώσει την εξέλιξή του και χειραφετηθεί από τον ιδρυτικό του μύθο, έπληξε ήδη και το νεωτερικό άτομο. Ο μεταμοντέρνος μηδενισμός, όπου ο μηδενισμός των συλλογικών ταυτοτήτων επεκτείνεται σε μηδενισμό και της ίδιας της ατομικής ταυτότητας, είναι ήδη γεγονός.
Α) ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ
Δείτε τι απέγινε ο άνθρωπος-σκοπός της νεωτερικής παιδείας: το άτομο. Μετασχηματίσθηκε στο αντίθετό του. Κομματιάζεται, και γίνεται πάμφθηνο ανταλλακτικό γιγάντιων απρόσωπων συστημάτων. Τα υπερκείμενα αυτονομημένα συστήματα υπερκαθορίζουν τις ανάγκες, τις επιθυμίες, τα όνειρά του. Ο σημερινός άνθρωπος δεν ελέγχει τις ανάγκες του. Δεν είναι σε θέση να απαλλαγεί, ούτε καν απ' τις ανάγκες, που αυτός ο ίδιος θεωρεί επιβλαβείς. Η ελευθερία του κατάντησε ψιλό γράμμα, αφήνoντας του, ως μόνη επιλογή, την παραίτηση και την ιδιωτεία. Ήδη η νεωτερική παιδεία προσαρμόστηκε σ' αυτό το πλαίσιο. Τα ατομικιστικά ανθρωπιστικά ιδεώδη διατηρούνται, αλλά ως διακοσμητικά ιδεολογήματα, που ελάχιστη σχέση έχουν με την πραγματικότητα. Οι αλλεπάλληλες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις εξυπηρετούν πλέον συνειδητά την παραγωγή αυτοματισμένων φιλοτομαριστών.
Το ιδεώδες μιας παιδείας, προσανατολισμένης στα συστήματα είναι: «Βάζω τον αυτόματο πιλότο, και πηγαίνω για ύπνο». Να δουλεύουν τα συστήματα, κι εγώ να κοιμάμαι τον ύπνο του δικαίου. Το δυστύχημα όμως είναι ότι οι «αυτόματοι πιλότοι» δεν μπορούν να διαχειριστούν «κρίσεις». Οι «κρίσεις», ο καθημερινός αυτός κεφαλόπoνoς όλων όσων διαχειρίζονται μεγάλα συστήματα, χρειάζονται ξύπνιους ανθρώπους, ανθρώπους αναπτυγμένης μήτιδος-νήψεως. Αλλά αυτοί εκλείπουν, καθώς είναι άλλη η παιδεία, που τους διαμορφώνει, με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη αυτονόμηση των συστημάτων και τη συσσώρευση των αδιεξόδων. Τη γενίκευση της αθλιότητας και την επιδείνωση όλων των αντιθέσεων.
Η μετάβαση στην εικοστή πρώτη χιλιετία έχει συγκλονιστικές αναλογίες με τη μετάβαση στην πρώτη χιλιετία. Οι κολεκτιβιστικοί λαοί της Ανατολής βαδίζουν ήδη στον δρόμο της νεωτερικής εξατομίκευσης, ενώ το δυτικό άτομο έχει τεθεί σε τροχιά εσωτερικής κατάρρευσης. Είναι το πρόβλημα, που κλήθηκε να διαχειριστεί ο Αλέξανδρος και εν συνεχεία η Ρώμη. Ενώ οι βάρβαροι εισέρχονταν στον ελληνικό πολιτισμό, ο ανθρωπολογικός φορέας του είχε πάρει ήδη τον δρόμο της εσωτερικής του διάλυσης. Τον πρώτο αιώνα ήρθε ο χριστιανισμός και έδωσε λύση στο αδιέξοδο. Τώρα, στον εικοστό πρώτο αιώνα, ποιος θα διαρρήξει τον φαύλο κύκλο; Δεν το ξέρουμε. Ξέρουμε όμως ποιος είναι ο χαρακτήρας της ζητούμενης λύσης. Ποια παιδεία της αντιστοιχεί: Χρειαζόμαστε μια παιδεία, που να φτιάχνει ελεύθερους ανθρώπους, και όχι αφασικά μαλάκια, πειθήνιους φιλοτομαριστές, νευρόσπαστα και ιδιωτικά αυτόματα. Ναι, να ξαναφτιάχνει άτομα, δηλαδή ελεύθερους ανθρώπους, ικανούς να πηγαίνουν κόντρα στο ρεύμα.
Άτομα ικανά να λύνουν μέσα τους την αντίθεση ελευθερίας - δικαιοσύνης, υπεύθυνα για τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους. Κοντολογίς: Άτομα ικανά να βγαίνουν πάνω από τα συστήματα. Ξέρουμε όμως, τέλος, ότι τέτοια άτομα δεν μπορούν να υπάρξουν σήμερα, αν δεν διδαχθούν τον νόμο της αγάπης, κι αν δεν μαθητεύσουν στην ελληνική παιδεία.
Β) ΕΠΙΤΑΚΤΙΚΟ ΑΙΤΗΜΑ: Η ΑΡΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗΣ
Η ταυτότητα με την οποία ο ελληνισμός μπαίνει στη μετανεωτερική εποχή έχει βεβαίως προβλήματα, αλλά διαθέτει και κάτι, που είναι μοναδικό.
Τα «προβλήματα» αφορούν την ιστορική φθορά των ανώτερων κέντρων της: Το χριστιανικό πρόσωπο παραμένει, όπως το άφησε η πτώση του Βυζαντίου, και η νεωτερική «μετακένωση»: αγιογραφία γεμάτη γρατσουνιές, και τα μάτια βγαλμένα. Το ελληνικό και το νεωτερικό άτομο είναι, όπως τα άφησε η ολοκλήρωση της εξελίξεώς τους, δηλαδή σε κατάσταση προχωρημένης σήψης. Το «μοναδικό» είναι η κατασταλαγμένη εμπειρία όλων των ανθρωπολογικών διαδρομών. Ή αλλιώς: «Όταν οι άλλοι πήγαιναν, εμείς γυρίζαμε». Η καθολικότερη αυτή ανθρωπολογική αίσθηση και η παράδοση, που την αναπαράγει, είναι και η πολύτιμη «προίκα» του ελληνισμού για τη μετάβασή του στη μετανεωτερική εποχή.
Αν κατορθώσουμε να αντιμετωπίσουμε την εμφανή σχιζοείδεια - αλλοτρίωση της εθνικής μας ταυτότητας, και αξιοποιήσουμε τα μετανεωτερικά στοιχεία του περιθωριοποιημένου ανώτερου κέντρου της, θα μπορέσουμε να έχουμε μια θετική συνεισφορά, ικανή να διασφαλίσει και την επιβίωσή μας στη μετανεωτερική εποχή. Η άρση της εθνικής αλλοτρίωσης στο επίπεδο της παιδείας είναι έτσι υπ' αριθμόν ένα στόχος, και ξεκινά από το εσωτερικό των κυριαρχούμενων παραδόσεων: α) Στον χώρο της θρησκευτικής παιδείας: μύηση στη σχέση ελευθερίας, δικαιοσύνης και αγάπης. Ανάδειξη του προσωποκεντρικού πυρήνα του χριστιανισμού. Του κοινωνικού του προσώπου, β) Στον χώρο της πολιτικής παιδείας: επανασύνδεση με τις αριστοκρατικές αξίες της πολιτικής ισότητας, της άμεσης δημοκρατίας και του ελληνικού κοινοτισμού, γ) Στο πεδίο της γλώσσας: αποκατάσταση της ενότητας της γλώσσας, ώστε να μπορεί ο Έλληνας να παρακολουθήσει ολόκληρη την ανθρωπολογική του διαδρομή.
Όταν μιλάμε για την εθνική ταυτότητα της παιδείας τον αιώνα που έρχεται, δεν περιοριζόμαστε μόνο σε κριτικές στον κυρίαρχο εθνομηδενισμό. Αναπτύσσουμε συγκεκριμένες δράσεις, πρωτίστως στα τρία αυτά πεδία.
.jpeg)
