Εγχειρίδιον (καταγραφή ενός θεολογικού διαλόγου)

Από τις "Αναγνώσεις":

Η αλληλογραφία π. Ι. Ρωμανίδη με τον καθηγ. Π. Τρεμπέλα

Του Γ.Μ. Βαρδαβά

Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός το βιβλίο του αειμνήστου π. Ι. Ρωμανίδου με τίτλο Εγχειρίδιον. Πρόκειται για την «άτυπη» αλληλογραφία του Ρωμανίδη με τον Τρεμπέλα με αφορμή τις αντιρρήσεις του τελευταίου για τη διδακτορική διατριβή (Το προπατορικόν αμάρτημα), που υπέβαλε στη Θεολογική Αθηνών ο Ρωμανίδης. Με τη διατριβή αυτή φύσηξε νέος αέρας στη θεολογική σκέψη στην Ελλάδα, σε σημείο που ορισμένοι μίλησαν για «εποχή προ και μετά Ρωμανίδη». Την έκδοση επιμελήθηκε ο Ομοτ. Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ πρωτ. Γεώργιος Μεταλληνός, που έγραψε και ειδική εισαγωγή, ενώ γενική εισαγωγή συνέγραψε ο σεβ. Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ. Ιερόθεος.

Την εποχή που κατατέθηκε η εν λόγω διατριβή (1957) στη Θεολογική Σχολή επικρατούσε ένα έντονο δυτικότροπο και σχολαστικό πνεύμα. Την κατάσταση περιγράφει αναλυτικότατα ο Χρήστος Γιανναράς στο βιβλίο του Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα (εκδ. Δόμος, Αθήνα 1992, βλ. ιδιαίτ. σελ. 303 κ. ε.). Ο Ρωμανίδης έχοντας δάσκαλο τον μεγαλύτερο θεολόγο του αιώνα μας (τον π. Γεώργιο Φλορόφσκυ) και μεταφέροντας περγαμηνές από το πανεπιστήμια του Yale (όπου έμαθε τι εστί προτεσταντισμός), τη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού και τη Θεολογική Σχολή του Αγίου Σεργίου των Παρισίων δεν φανταζόταν επ’ ουδενί ότι στην Ελλάδα θα εθεωρείτο ορθόδοξη η ανσέλμειος διδασκαλία και ότι ο «θωμισμός» θα είχε την τιμητική του. Είναι η εποχή της «βαβυλωνίου αιχμαλωσίας» της ορθοδόξου θεολογίας και ο εξ Αμερικής ορμώμενος νεαρός και πολλά υποσχόμενος θεολόγος ουσιαστικά «ανακαλύπτει την Αμερική» στην Αθήνα του ακαδημαϊκού σχολαστικισμού και του μαξιμαλιστικού βερμπαλισμού της εγχώριας δυτικόπληκτης θεολογίας.

Ωστόσο, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, σωστά παρατηρεί στην εισαγωγή ο μητρ. Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος τα εξής: «Τα κείμενα της αλληλογραφίας θα πρέπη να μελετηθούν χωρίς να κρίνουμε τα πρόσωπα, αλλά να δούμε την προσπάθεια που έκαναν για την επαναφορά της ορθοδόξου θεολογίας στις πηγές της. Και κυρίως να δούμε την ορθόδοξη θεολογία του π. Ιωάννου Ρωμανίδου, όπως φάνηκε στη διατριβή του, που αργότερα συμπλήρωσε με νεώτερες παρατηρήσεις, όπως και την μαχητικότητα του νέου αυτού θεολόγου που δεν γνώριζε την ελληνική πραγματικότητα και εξεπλάγη που την συνάντησε, και δεν υπεχώρησε από τις απόψεις του, αλλά συγχρόνως να δούμε και τη μαχητικότητα του Παναγιώτη Τρεμπέλα, σε μια, νομιζόμενη από αυτόν, διαφοροποίηση διαφόρων θεολογικών θέσεων. Και τελικά πρέπει να εκτιμήσουμε πως και οι δύο συναντήθηκαν ακριβώς γιατί είχαν αγαθή πρόθεση» (Εγχειρίδιον, σελ. 35, η υπογράμμιση δική μας).

Σε κάθε περίπτωση το «παρασκήνιο» γύρω από τη διατριβή του Ρωμανίδη έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, ιδία εξ επόψεως θεολογικής. Σταχυολογώ ελάχιστες χαρακτηριστικές όψεις της αντιπαράθεσης Ρωμανίδη- Τρεμπέλα, με τη «φωνή» του Ρωμανίδη, για να πάρει ο αναγνώστης μια πρώτη γεύση:

1. «Ο κ. Τρεμπέλας είχε την απαίτησιν να αρνηθώ το Ορθόδοξον δόγμα ότι η σωστική χάρις και ενέργεια του Θεού είναι άκτιστος και να δεχθώ την παπικήν πλάνην ότι είναι κτιστή» (ό. π. , σελ. 91).
2. «Ακολουθών του Δυτικούς (ενν. ο Τρεμπέλας) ενόμιζεν ότι εν τω Θεώ ενέργεια και ουσία είναι ταυτόν και δια τούτο επέμενεν εις την Παπικήν αίρεσιν ότι η θεία ουσία είναι νους και εν γένει καθαρά ενέργεια. Όταν λοιπόν εδιάβασε δια πρώτην φοράν ότι η νοητική ενέργεια του Θεού δεν είναι η θεία ουσία, ήτο φυσικόν να νομίση ότι τούτο σημαίνει στέρησιν νοός εν τω Θεώ» (ό. π., σελ. 98-99).
3. «Εάν, ως ισχυρίζεται ο κ. Τρεμπέλας, η λέξις αγέννητος σημαίνει άκτιστος, τότε η λέξις γεννητός σημαίνει κτιστός. Εν τοιαύτη περιπτώσει μόνο ο αγέννητος Πατήρ θα ήτο άκτιστος και ο γεννητός Υιός του Θεού θα ήτο κτιστός. Αγέννητος και άναρχος είναι μόνον ο Πατήρ. Ο Υιός είναι γεννητός και συνάναρχος τω Πατρί» (ό. π. , σελ. 103).
4. «Ως ξένος εις την Ελλάδα δεν γνωρίζω πως να δικαιολογήσω την ετερόδοξον πίστιν του κ. Τρεμπέλα. Έν πράγμα ξεύρω μόνον, ότι δεν ήλθα εις την Ελλάδα, δια να μάθω ότι ο Αυγουστίνος, ο Θωμάς Ακινάτος και ο Άνσελμος είναι κάτοχοι της αληθείας! Εν τοιαύτη περιπτώσει η φοίτησις εις την Ελλάδα δι’ ημάς τους αλλοδαπούς Ορθοδόξους είναι χαμένος χρόνος. Υπάρχουν πλείστοι ετερόδοξοι καθηγηταί εις την Αμερικήν, οι οποίοι κατέχουν και κατά θαυμαστόν τρόπον διδάσκουν τας αιρέσεις του Αυγουστίνου, του Ανσέλμου και του Θωμά Ακινάτου. Θα ήτο ανόητον να ερχώμεθα από τόσον μακρυά, ίνα διδαχθώμεν ότι αι αιρέσεις αυτών είναι Ορθόδοξοι αλήθειαι» (ό. π., σελ. 121).

Το Εγχειρίδιον έχει πολλά ακόμα ενδιαφέροντα στιγμιότυπα της σύγκρουσης Τρεμπέλα-Ρωμανίδη. Η μαχητικότητα και η «σκληρή» γλώσσα του Ρωμανίδη επ’ ουδενί δεν «μειώνει» την αξία ενός «χαλκέντερου» θεολόγου, όπως ήταν ο Τρεμπέλας. Κανείς δεν έχει «σε όλα δίκιο». Η αλληλογραφία δείχνει τη σύγκρουση δυο διαφορετικών «σχολών σκέψης». Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να «αγιοποιηθεί» ο Ρωμανίδης, ούτε βέβαια, από την άλλη να «μηδενιστεί» το τεράστιο έργο και η προσφορά του Τρεμπέλα στη θεολογία και στην εκκλησία.

Κοντολογίς το Εγχειρίδιον είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τον αναγνώστη που θα ήθελε να εμβαθύνει στις ιδιαίτερες συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί στην ελληνική θεολογία λίγο πριν τη «μεγάλη έκρηξη» της θεολογικής γενιάς του ’60. Με μια προϋπόθεση: ο αναγνώστης να μην εστιάζει την προσοχή του στα πρόσωπα και τους πρωταγωνιστές αλλά –το επαναλαμβάνουμε κι ας γινόμαστε κουραστικοί- στις τάσεις και τις ζυμώσεις του θεολογικού γίγνεσθαι εκείνης της περιόδου.