Τρεις ορθόδοξες εικόνες σχετικές με το «θείο δράμα» (τα Πάθη του Κυρίου)

Ο Νυμφίος

Σύμφωνα με τις ευαγγελικές διηγήσεις, οι Ρωμαίοι στρατιώτες που βασάνισαν τον Ιησού πριν από τη σταύρωσή του (μέρος της διαδικασίας της σταύρωσης, ιδίως η φραγγέλωση, η μαστίγωση με το απάνθρωπο φραγγέλιο, που ξέσχιζε το σώμα) θέλησαν επιπλέον να τον εξευτελίσουν, γελοιοποιώντας τον χαρακτηρισμό του ως «βασιλέα των Ιουδαίων», που σύμφωνα με το συκοφαντικό κατηγορητήριο απέδιδε ο ίδιος στον εαυτό του, όντας «επαναστάτης κατά της Ρώμης». Έτσι, αντί για στέμμα, κάρφωσαν στο κεφάλι του ένα στεφάνι από αγκάθια, αντί για βασιλική πορφύρα του φόρεσαν τον μανδύα ενός στρατιώτη και αντί για σκήπτρο του έβαλαν στο χέρι ένα καλάμι, και στη συνέχεια υποκρίνονταν προς τον προσκυνούν, λέγοντας «Χαίρε, ο βασιλεύς των Ιουδαίων», ενώ παίρνοντας το καλάμι από το χέρι του, τον χτυπούσαν με αυτό στο κεφάλι (Ματθ. 27, 27-31, Μάρκ. 15, 16-20, Ιωάνν. 19, 1-6).

Κατά τις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας η πορεία του Χριστού προς το Πάθος εκφράζεται στην Εκκλησία με την πασίγνωστη εικόνα του «Νυμφίου», στην οποία ο Κύριος εικονίζεται με τα χλευαστικά σύμβολα, που γελοιοποιούσαν το βασιλικό του αξίωμα.

Η απεικόνιση αυτή, εκτός από το ιστορικό της υπόβαθρο, διαθέτει και βαθιά θεολογική σημασία: φανερώνει ότι ο Ιησούς δεν είναι πολιτικός βασιλιάς, αλλά πνευματικός, ένας βασιλιάς που δεν ήρθε στον κόσμο για να τον υπηρετούν, αλλά για να υπηρετήσει εκείνος τους ανθρώπους και να προσφέρει τη ζωή του σαν λύτρο «αντί πολλών» (Ματθ. 20, 25-28).

***

Ποια είναι η έννοια του χαρακτηρισμού του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ως «Νυμφίου»;

Στη διδασκαλία του Ιησού Χριστού περιλαμβάνονται παραβολές, όπου παρομοιάζει τον εαυτό του με νυμφίο (γαμπρό), την αποστολή του στον κόσμο με γάμο και τον παράδεισο με το εορταστικό τραπέζι αυτού του γάμου: «ωμοιώθη η βασιλεία των ουρανών ανθρώπω βασιλεί, όστις εποίησε γάμους τω υιω αυτού…» (Ματθ. 22, 2), «Τότε ομοιωθήσεται η βασιλεία των ουρανών δέκα παρθένοις, αίτινες λαβούσαι τας λαμπάδας αυτών εξήλθον εις απάντησιν του νυμφίου…» (Ματθ. 25, 1), «και είπεν αυτοίς ο Ιησούς· μη δύνανται οι υιοί του νυμφώνος, εν ω ο νυμφίος μετ’ αυτών εστι, νηστεύειν; όσον χρόνον μεθ’ εαυτών έχουσι τον νυμφίον, ου δύνανται νηστεύειν. ελεύσονται δε ημέραι όταν απαρθή απ’ αυτών ο νυμφίος, και τότε νηστεύσουσιν εν εκείναις ταις ημέραις» (Μάρκ. 2, 19-20). Τη μεταφορική αυτή έκφραση ακολουθεί και ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, χαρακτηρίζοντας τον Ιησού «νυμφίο» και τον εαυτό του «φίλο του νυμφίου»: «ο έχων την νύμφην νυμφίος εστίν· ο δε φίλος του νυμφίου, ο εστηκώς και ακούων αυτού, χαρά χαίρει διά την φωνήν του νυμφίου. αύτη ουν η χαρά η εμή πεπλήρωται» (Ιωάνν. 3, 29).

Και η Αποκάλυψις, το τελευταίο βιβλίο της Καινής Διαθήκης και ολόκληρης της Αγίας Γραφής, κλείνει με την εικόνα του παραδείσου ως μιας πόλης ολόλαμπρης «σαν νύμφη που έχει στολιστεί για τον άνδρα της» (Αποκ. 21, 2) και με την εικόνα των γάμων «του Αρνίου του εσφαγμένου από καταβολής κόσμου» (δηλ. του Ιησού Χριστού, του «Αμνού του Θεού», που θυσιάστηκε «ως πρόβατον επί σφαγήν», Ησαΐας, 53, 7) και της Νύμφης του (Αποκ. κεφ. 19, 6-9, κεφ. 21, 9-10 και 22, 17).

Από τις προαναφερθείσες παραβολές των δέκα παρθένων (Ματθ. 25, 1-13) και των βασιλικών γάμων (Ματθ. 22, 1-14) εμπνέονται και τα πασίγνωστα τροπάρια (ύμνοι) της Μεγάλης Εβδομάδας «Ιδού, ο Νυμφίος έρχεται εν τω μέσω της νυκτός» και «Τον νυμφώνα σου βλέπω, σωτήρ μου, κεκοσμημένον», ενώ η εικόνα με τον Ιησού δεμένο, με το ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι του, το καλάμι στα χέρια και την κόκκινη χλευαστική χλαμύδα, ονομάζεται στην Εκκλησία «Ο Νυμφίος». Και ο επιτάφιος στολίζεται με λουλούδια, σαν να πρόκειται πράγματι για το γάμο Του. Είναι «ο Νυμφίος ο κάλλει ωραίος παρά πάντας ανθρώπους», κατά το υπέροχο τροπάριο της Μεγάλης Δευτέρας, έκφραση βασισμένη στον σπουδαίο χριστολογικό Ψαλμό 44 της Παλαιάς Διαθήκης.

Έτσι αντιμετωπίζεται ο Ιησούς Χριστός σαν «νυμφίος» (γαμπρός) ενός γάμου, σαν ενας νέος που πηγαίνει να νυμφευθεί (να παντρευτεί), ενώ στην πραγματικότητα πηγαίνει – με τη θέλησή του – να σταυρωθεί.

Ποια όμως είναι η Νύμφη αυτού του Νυμφίου;

Εμείς. Ο άνθρωπος. Η ανθρώπινη φύση, το σύνολο της ανθρωπότητας και ο κάθε άνθρωπος ιδιαιτέρως, προσκεκλημένος να ενωθεί με τον Χριστό και διά του Χριστού με τον Τριαδικό Θεό, όπως η νύμφη ενώνεται με τον νυμφίο της. Με αυτά και άλλα παρόμοια (όπως το Άσμα Ασμάτων, ένα ερωτικό ποίημα που περιλαμβάνεται στην Παλαιά Διαθήκη ως ιδιαίτερο βιβλίο και ερμηνεύεται από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως αλληγορία της σχέσης Θεού και ανθρώπων) θεμελιώνεται η βασική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας ότι σωτηρία είναι η ένωση του ανθρώπου με τον Θεό εν Χριστώ. Γι’ αυτό και ο Ιησούς Χριστός δεν θα μπορούσε να έχει νυμφευθεί μία γυναίκα, γιατί είναι ο Νυμφίος της Εκκλησίας, ο δικός μας ουράνιος Νυμφίος, ανδρών και γυναικών.

Η σταύρωση

Για την απεικόνιση του Ιησού Χριστού πάνω στο σταυρό, στην ορθόδοξη εικόνα της Σταύρωσης, αξίζει να επισημάνουμε μερικές λεπτομέρειες.

1. Στην εικόνα αυτή ο Κύριος παριστάνεται νεκρός, όχι ζωντανός· έχει γερμένη την κεφαλή και τα μάτια κλειστά, ενώ η πλευρά του αιμορραγεί στο σημείο όπου τον τραυμάτισε η λόγχη του στρατιώτη, μετά τον θάνατό του. Κάτω από τον σταυρό παριστάνονται η Θεοτόκος και ο απόστολος Ιωάννης (στον οποίο ο Χριστός ανέθεσε την προστασία της Μητέρας του από εκεί και πέρα, Ιωάνν. 19, 26-27) και πιθανόν και άλλες γυναίκες, από τις μαθήτριες του Ιησού, που έφτασαν κάτω από τον σταυρό, ενώ οι άνδρες μαθητές του – πλην του Ιωάννη – είχαν κρυφτεί από τον τρόμο τους. Είναι γνωστά αυτά.

Εικονίζεται όμως και ο Εκατόνταρχος, ο οποίος, σύμφωνα με τα ευαγγέλια, πίστεψε στον Χριστό βλέποντας το σκοτάδι και τον σεισμό κατά τον θάνατό του και, όπως γνωρίζουμε από την εκκλησιαστική Ιστορία, στη συνέχεια συνελήφθη από το ρωμαϊκό στρατό και θανατώθηκε ως μάρτυρας. Η απεικόνισή του εκεί δεν είναι τυχαία, αλλά δίνει ένα μήνυμα αποδοχής κάθε ανθρώπου από τον Θεό και δυνατότητας του καθενός μας να αλλάξει εντελώς τον εσωτερικό του εαυτό και την ζωή του και, από «σταυρωτής του Χριστού», να γίνει άγιος.

2. Στην πραγματικότητα, το σώμα του Χριστού πάνω στο σταυρό πρέπει να ήταν καταπληγωμένο και καταματωμένο και η όψη του θα προκαλούσε φρίκη και οίκτο. Όμως στις εικόνες παρουσιάζεται ήρεμο, αξιοπρεπές, σχεδόν χωρίς πληγές, με ελάχιστο μόνον αίμα στα σημεία των καρφιών και στην πλευρά. Αυτό οφείλεται στο ότι η ορθόδοξη αγιογραφία δεν αποσκοπεί να σοκάρει, ούτε να προκαλέσει συναισθηματική φόρτιση, αλλά απευθύνεται στο νου και προσπαθεί να εξηγήσει στον θεατή το νόημα που η Εκκλησία – μέσω των αγίων διδασκάλων της, ανδρών και γυναικών – δίνει στα γεγονότα.

Γι’ αυτό εξάλλου η κορυφαία δραματική στιγμή του θείου Πάθους, ο βασανισμός και η σταύρωση του Ιησού Χριστού, εκφράζεται στην εκκλησία με τη βραδινή τελετή της Μεγάλης Πέμπτης (την «ακολουθία των Αγίων Παθών», όπου διαβάζονται τα 12 ευαγγέλια, δηλ. 12 αποσπάσματα των τεσσάρων ευαγγελίων, που αφηγούνται τα γεγονότα), σε τόνο δραματικό μεν, αλλά ήρεμο, χωρίς πανικό, χωρίς κραυγές, και μάλιστα κλείνοντας με «κάθαρση» και ψυχική ανάπαυση των χριστιανών, με τα τελευταία, πολύ μικρά σε έκταση, από τα 12 ευαγγέλια: ο Κύριος απέθανε, το μαρτύριό του τελείωσε, οι φίλοι του τον ενταφίασαν και οι εχθροί του σφράγισαν τον τάφο και τοποθέτησαν φρουρούς, νομίζοντας πως θα σταματήσουν την ανάστασή του.

3. Τα καρφιά στα χέρια του Ιησού Χριστού σε όλες τις απεικονίσεις της σταύρωσης είναι τοποθετημένα στις παλάμες. Σήμερα όμως γνωρίζουμε ότι η θέση τους ήταν στους καρπούς. Η εσφαλμένη αυτή απεικόνιση οφείλεται στην κατάργηση της ποινής του σταυρικού θανάτου με νόμο του αγίου Κωνσταντίνου του Μεγάλου, όταν έγινε αυτοκράτορας· αυτό είναι ένα από τα σημαντικότερα μέτρα που πήρε (όχι το μόνο) για την ανακούφιση των ανθρώπων και την αποκατάσταση της αξιοπρέπειάς τους.

Η «άκρα ταπείνωσις»

«Άκρα ταπείνωσις» σημαίνει το τέρμα της ταπείνωσης, το πιο ακραίο σημείο, στο οποίο ταπεινώθηκε ένα πρόσωπο. Στον Ιησού Χριστό ονομάζεται έτσι μια απεικόνιση, που τον παριστάνει νεκρό, γυμνό, με τις πληγές της σταύρωσης (όπως εμφανίζονται στην αντίστοιχη εικόνα), μπροστά στα σύμβολα του Πάθους – τον σταυρό, τη λόγχη και το καλάμι με το σφουγγάρι – και συμβολικά μέσα στον τάφο, που εικονίζεται στην κάτω μεριά.

Η εικόνα αυτή συνήθως αγιογραφείται μέσα στο ιερό βήμα, στην κόγχη της προθέσεως, όπου γίνεται η προετοιμασία της θείας κοινωνίας, πριν μεταφερθεί στην αγία τράπεζα. Παραδόξως, η επιγραφή του σταυρού, αντί για το αινιγματικό κατηγορητήριο «Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς των Ιουδαίων», που γράφτηκε κατά διαταγήν του Πιλάτου, γράφει κάτι άλλο: «Ο Βασιλεύς της δόξης».

Η φράση αυτή φανερώνει τι είδους βασιλιάς είναι ο Χριστός: δόξα του είναι η αυτοθυσία του, νίκη του η φαινομενική ήττα του, εξουσία του η επιθυμία της σωτηρίας των ανθρώπων. «Ελήλυθεν η ώρα», δηλαδή ήρθε η ώρα, «ίνα δοξασθή ο υιός του ανθρώπου» (Ιωάνν. 12, 23) είπε ο ίδιος σε κάποιους Έλληνες που είχαν ζητήσει να τον συναντήσουν, εννοώντας πως ήρθε η ώρα του σταυρικού θανάτου του. «Ο Κύριος της δόξης» χαρακτηρίζεται και από τον απόστολο Παύλο (Α΄ προς Κορινθίους 2, 8).

Και το παράδοξο αυτό ολοκληρώνεται με το ότι ο Ιησούς Χριστός δεν δοξάζεται μόνος του, αλλά δοξάζει μαζί του κάθε άνθρωπο που κάνει το βήμα να «εισέλθει στη δόξα Του», δηλαδή στο Φως του.

Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης