Ιωάννης Λίλης, Επίσημα έθιμα του Ισραήλ και εκφράσεις των προφητών στη Χριστολογία της «Προς Εβραίους» επιστολής

Επίσημα έθιμα του Ισραήλ και εκφράσεις των προφητών

στη Χριστολογία της «Προς Εβραίους» επιστολής[1]

Το πρόσφατο βιβλίο του Ιω. Λίλη, Βασικές αρχές του ορθόδοξου δόγματος(2013)

Ιωάννης Ν. Λίλης

Δρ Θ, Λέκτορας Α.Ε.Α.Η.Κ.

            Έχει ιδιαίτερη σημασία για τη Χριστολογία της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας να δούμε πώς χρησιμοποιείται η Παλαιά Διαθήκη από τον συγγραφέα της «Προς Εβραίους» επιστολής της Καινής Διαθήκης[2] στην προσπάθεια του να διδάξει το πρόσωπο του Θεανθρώπου.[3] Η εν λόγω εξέταση θα μας διευκολύνει να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η εκκλησία διατυπώνει τη διδασκαλία της για το Χριστό, ήδη από τις πρώτες ημέρες της. Η προσεκτική εξέταση των παλαιοδιαθηκικών χωρίων της επιστολής δείχνει πως μόνο ένα χωρίο της[4] έχει το ακριβές περιεχόμενο που του αποδίδει ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής. Τα υπόλοιπα έχουν εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο στην Παλαιά Διαθήκη από αυτό που τους αποδίδει η εν λόγω επιστολή της Καινής.

1. Η χρησιμοποίηση των παλαιοδιαθηκικών χωρίων 

 από τον συγγραφέα της «Προς Εβραίους» επιστολής

            Σχετικά με τα παλαιοδιαθηκικά χωρία που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής για να στηρίξει τη διδασκαλία του για το πρόσωπο του Χριστού έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής :        

            1) Η φράση «Διακηρύττω εκείνο που ο Κύριος αποφάσισε. Μου είπε : ¨Γιος μου είσ’ συ˙ σήμερα εγώ σε γέννησα. Ζήτα μου και θα σου χαρίσω όλους τους λαούς, στην κατοχή σου θα ‘ναι ως και τα πέρατα της γης¨»[5] στην Παλαιά Διαθήκη απαγγέλλονταν κατά την ενθρόνιση του βασιλιά και μάλιστα την έλεγε ο ίδιος ο βασιλιάς. Παραδόξως η Προς Εβραίους επιστολή λέγει πως η συγκεκριμένη φράση γράφτηκε για να δείξει την ανωτερότητα του Υιού απέναντι στους αγγέλους,[6] κάτι που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να εξαχθεί από το παλαιοδιαθηκικό κείμενο. Η Προς Εβραίους επιστολή γράφει επί λέξει : «Ο Υιός έγινε τόσο ανώτερος από τους αγγέλους όσο ανώτερο είναι το όνομα που του έδωσε ο Θεός. Γιατί σε κανέναν από τους αγγέλους δεν είπε ποτέ ο Θεός : ¨Εσύ είσαι ο Υιός μου, εγώ σήμερα σε γέννησα¨. Ούτε πάλι είπε για κανέναν...». Είναι προφανές το διαφορετικό περιεχόμενο που δίνουν τα δύο έργα στην ίδια φράση. Η λέξη Ο Κύριος των Ψαλμών αποδίδεται στον εκάστοτε βασιλιά του Ισραήλ, της εποχής εκείνης, όπως φαίνεται καθαρά αν διαβάσει κανείς ολόκληρο τον Ψαλμό. Ο συγγραφέας της Προς Εβραίους αντικαθιστά τη λέξη Κύριος με τη λέξη ο Υιός και είναι επίσης προφανές και από το περιεχόμενο αλλά και από τη σύγκριση Υιού και αγγέλων πως αναφέρεται στον Υιό και Λόγο του Θεού, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος. Ενώ γνωρίζει πως η φράση που χρησιμοποιεί γράφτηκε για εντελώς διαφορετικό σκοπό και όμως τη χρησιμοποιεί για να της δώσει ριζικά καινούριο περιεχόμενο.

            2) Στο βιβλίο Β΄ Σαμουήλ της Παλαιάς Διαθήκης, ένα βιβλίο όπου εξιστορείται η ιστορία του βασιλιά Δαβίδ, στο 7^ο κεφάλαιο αναφέρεται η επίσκεψη του Θεού στον προφήτη Νάθαν, (το πιο πιθανό στο όνειρο του – το κείμενο γράφει «Αλλά εκείνη τη νύχτα ο Κύριος είπε στον Νάθαν»)[7] όπου ο Θεός λέγει στον Νάθαν να αναγγείλει στον Δαβίδ ότι η δυναστεία του θα συνεχιστεί και θα αναδειχτεί διάδοχος του, κατευθείαν απόγονος του (εννοώντας το Σολομώντα), ο οποίος θα κτίσει Ναό για το Θεό. Ο Θεός θα κάνει το θρόνο του ακλόνητο για πάντα. Το ακριβές κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης αναφέρει : «Αυτός θα μου χτίσει ναό και εγώ θα κάνω τον θρόνο του ακλόνητο για πάντα. Θα είμαι γι’ αυτόν πατέρας και εκείνος θα μου είναι γιος».[8] Ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής χρησιμοποιεί την ίδια ακριβώς φράση για να αναφερθεί όμως στη σχέση των δύο πρώτων προσώπων της Αγίας Τριάδος, Πατρός και Υιού, και όχι βέβαια στη σχέση του Θεού με το Σολομώντα : «ούτε πάλι είπε για κανέναν :¨Εγώ θα ‘μαι πατέρας του και αυτός θα ‘ναι Υιός μου».[9]

3) Η επιστολή λέγει πως ο Πατήρ παρουσίασε τον πρωτότοκο Υιό Του στην οικουμένη και ζήτησε να τον προσκυνήσουν όλοι οι άγγελοι χρησιμοποιώντας και πάλι αντίστοιχη φράση της Παλαιάς Διαθήκης.[10] Όμως η αντίστοιχη αυτή φράση της Παλαιάς που βρίσκεται σε δύο Ψαλμούς, τον 89^ο και τον 97^ο, δεν αναφέρεται ούτε στους αγγέλους ούτε στον Υιό. Στη θέση των αγγέλων του Θεού υπάρχει στην Παλαιά Διαθήκη η λέξη θεοί[11] εννοώντας τους ειδωλολατρικούς θεούς των γύρω του Ισραήλ λαών, και στην λέξη Υιός υπάρχει το πρόσωπο του Δαβίδ.[12]

4) Η επιστολή σημειώνει πως ο Πατήρ «στον Υιό λέει :¨Η βασιλεία σου, Θεέ, είναι αιώνια και κυβερνάς τον κόσμο δίκαια˙ αγαπάς το δίκιο και μισείς το άδικο. Γι’ αυτό, Θεέ, σε έχρισε Μεσσία ο Θεός σου με έλαιο αγαλλιάσεως, τιμώντας σε παραπάνω απ’ τους μετόχους σου¨».[13] Και αυτή η φράση είναι δανεισμένη από το βιβλίο των Ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης όμως δεν είχε γραφτεί για τον Υιό, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, αλλά για το πρόσωπο του εκάστοτε βασιλιά του Ισραήλ και απαγγέλλονταν στο γάμο του.[14]

5) Μία φράση της Παλαιάς Διαθήκης που απευθυνόταν γενικά στον Γιαχβέ, στην Προς Εβραίους απευθύνεται συγκεκριμένα στον Υιό.[15] Συγκεκριμένα θα χρησιμοποιήσει δύο στίχους από τον 102^ο Ψαλμό της Παλαιάς Διαθήκης, ένας ψαλμός που εκφράζει την απόγνωση του δυστυχισμένου πιστού στο Θεό – Γιαχβέ και θέλει να δείξει την υπεροχή Του. Στην Προς Εβραίους επιστολή χρησιμοποιούνται οι ίδιοι αυτοί στίχοι απευθυνόμενοι όμως στον Υιό, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τρίαδος, κάτι που δεν παρατηρείται πουθενά στον 102^ο Ψαλμό.

6) Επίσης στο πρώτο κεφάλαιο της Προς Εβραίους επιστολής υπάρχει η φράση «Κάθισε τα δεξιά μου, ωσότου υποτάξω τους εχθρούς σου κάτω από τα πόδια σου»[16] που κατά το συγγραφέα της επιστολής απευθύνεται από τον Πατέρα στον Υιό, δηλαδή από το πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος στο δεύτερο. Η φράση αυτή είναι δανεισμένη από τον 110^ο Ψαλμό. Στον εν λόγω όμως Ψαλμό η ίδια αυτή φράση απευθύνεται γενικώς από τον Κύριο στον Κύριο μου χωρίς να μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα πως πρόκειται για τα δύο πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.[17] Αντιθέτως θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για εντολή από το Θεό προς τον Δαβίδ και ο συγκεκριμένος Ψαλμός, καθώς προέρχεται από τον κύκλο του Δαβίδ, θα μπορούσε να είχε συνταχθεί από κάποιον μαθητή του και να αναφέρεται στο δάσκαλο και βασιλιά του, Δαβίδ. Άλλωστε λίγο παρακάτω οι στίχοι : «Ο Κύριος τ’ ορκίστηκε και δεν θ’ αλλάξει γνώμη: Εσύ είσαι ιερέας για πάντα όπως ο Μελχισεδέκ. Ο Κύριος σου παραστέκεται˙ συντρίβει βασιλιάδες τη μέρα που θα οργιστεί. Δικάζει ανάμεσα στα έθνη, γεμίζει πτώματα τη γη˙ τους αρχηγούς συντρίβει πολλών χωρών»[18], ως συνέχεια των προηγουμένων, δείχνουν καθαρά πως δεν πρόκειται για τα δύο θεϊκά πρόσωπα της Αγίας Τριάδος αλλά για δύο ανθρώπινα πρόσωπα της εποχής εκείνης.[19]

7) Ο 22^ος Ψαλμός της Παλαιάς Διαθήκης είναι μία ακόμα προσευχή του Δαβίδ προς τον Θεό. Στον 23^ο στίχο λέγει ο Δαβίδ στον Θεό : «Θα εξιστορώ στ’ αδέρφια μου την ύπαρξη σου˙ μέσα σ’ όλη τη σύναξη θα σ’ εξυμνώ».[20] Η φράση αυτή υπάρχει και στην Προς Εβραίους και αναφέρεται στη σχέση αγγέλων και Υιού, δηλαδή του δευτέρου προσώπου της Αγίας Τριάδος. Δεν έχει πρόβλημα ο Υιός να τους θεωρήσει αδέρφια Του, λόγω του ότι έχουν τον ίδιο Πατέρα, καθώς η διαφορά τους είναι ούτως ή άλλως δεδομένη : ο Υιός είναι Θεός και οι άγγελοι είναι δημιουργήματα. Ο συγγραφέας της Προς Εβραίους είναι σαφής : «Όλοι έχουν τον ίδιο πατέρα : Και αυτός που εξαγνίζει και αυτοί που εξαγνίζονται. Γι’ αυτό και δεν ντρέπεται ο Ιησούς να τους ονομάσει αδέρφια. Όπως λέει η Γραφή : ¨Θα διαλαλήσω στ’ αδέρφια μου το μεγαλείο σου, θα σε εξυμνήσω μέσα στη συνάθροισ稻.[21]

8) Ο προφήτης Ησαΐας είναι γνωστό πως κλήθηκε στο προφητικό αξίωμα, κατόπιν μεγαλειώδους οράματος, το 736 π.Χ. σε μία πολύ ταραγμένη περίοδο της ιστορίας του Ισραήλ. Το βόρειο βασίλειο του Ιούδα κινδύνευε με αφανισμό (καταστράφηκε το 722 π.Χ.) και ο Ησαΐας προσπαθεί να νουθετήσει τους Ιουδαίους για να τους αποτρέψει από την καταστροφή. Μέσα στην περιγραφή των σοφών λόγων που λέγει προς τον λαό σημειώνει : «Θα φυλάξω τη μαρτυρία, θα εμπιστευθώ τη διδασκαλία στους μαθητές μου. Ο Κύριος τώρα κρύβεται από τους απογόνους του Ιακώβ˙ εγώ όμως θα τον περιμένω. Να’ μαι εγώ και τα παιδιά που μου ’δωσε ο Θεός, είμαστε σύμβολα και σημεία για τον Ισραήλ εκ μέρους του Κυρίου του σύμπαντος, που κατοικεί στο όρος Σιών».[22] Έχει ενδιαφέρον να δούμε πως χρησιμοποιείται αυτή η φράση στην Προς Εβραίους : «Όπως λέγει η Γραφή… :  ¨Θα εμπιστευθώ τον εαυτό μου σ’ αυτόν¨ και συνεχίζει : ¨Να, εγώ και τα παιδιά που μου ’δωσε ο Θεός¨. Επειδή λοιπόν τα παιδιά αυτά ήταν άνθρωποι, έγινε κι ο Ιησούς άνθρωπος, για να καταργήσει με τον θάνατο του αυτόν που εξουσίαζε τον θάνατο, δηλαδή τον διάβολο».[23] Η ίδια φράση που χρησιμοποιήθηκε από τον Ησαΐα για τη σχέση με το λαό του Ισραήλ της εποχής εκείνης, του 8^ου π.Χ. αιώνα που κινδύνευε από τους Ασσυρίους, χρησιμοποιείται και από τον συγγραφέα της Προς Εβραίους για να δείξει τη σχέση του Χριστού με τους ανθρώπους: έχουν τον ίδιο Πατέρα, όμως υπάρχει ριζική διαφορά μεταξύ τους˙ ο Χριστός είναι ο Θεός και γι’ αυτό είναι ο μόνος που μπορεί να τους λυτρώσει από τον θάνατο και τον διάβολο.

9) Λίγο παρακάτω η Προς Εβραίους επιστολή συγκρίνει κατά κάποιο τρόπο το πρόσωπο του Μωϋσή με το πρόσωπο του Χριστού. Ο Χριστός φάνηκε πιστός στο Θεό όπως πιστός είχε φανεί κάποτε στο Θεό και ο Μωϋσής. Χρησιμοποιεί μία φράση από το βιβλίο Αριθμοί της Παλαιάς Διαθήκης που αφορούσε το Μωϋσή και την αποδίδει στον Χριστό. Βέβαια σπεύδει να διευκρινίσει την ανωτερότητα του Χριστού καθώς ο Χριστός είναι ο Υιός ενώ ο Μωϋσής είναι ο υπηρέτης, με άλλα λόγια ο Ιησούς είναι Θεός ενώ ο Μωϋσής ένας άνθρωπος,[24] όμως, αν θέλουμε να εξετάσουμε το ρόλο της Παλαιάς Διαθήκης στη διατύπωση του Χριστολογικού δόγματος, πρέπει να προσέξουμε το γεγονός ότι η επιστολή χρησιμοποιεί μία φράση του βιβλίου Αριθμοί της Παλαιάς Διαθήκης που αφορά ένα πρόσωπο που έζησε πριν 13 αιώνες για να τη συνδέσει με τον Χριστό. Ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής αντικαθιστά τη λέξη «λαός» των Αριθμών με τη λέξη «οίκος». Η αντικατάσταση αυτή γίνεται γιατί χρησιμοποιεί την εικόνα του «οίκου» και του κατασκευαστή του για να δείξει την υπεροχή του δημιουργού – κατασκευαστή έναντι του οίκου – δημιουργήματος εξηγώντας ευκολότερα στον αναγνώστη του τη διαφορά Υιού – Δημιουργού και Μωϋσέως – δημιουργήματος.

10) Στο παλαιοδιαθηκικό βιβλίο των Ψαλμών, ο 95^ος Ψαλμός λέγει πως πρέπει να δοξολογήσουμε τον Κύριο[25] και όχι να προκαλέσουμε την οργή και την πικρία του όπως συνέβηκε τότε, στον καιρό της δοκιμασίας στην έρημο. Ο Θεός σαράντα χρόνια αντιπαθούσε εκείνη τη γενιά καθώς ο λαός είχε φρόνημα ασταθές.[26] Ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής αποδίδει τα συγκεκριμένα λόγια του 95^ου Ψαλμού στο Άγιο Πνεύμα κάτι το οποίο δεν αναφέρεται πουθενά στον Ψαλμό. Η προς Εβραίους επιστολή λέγει πως και το Άγιο Πνεύμα οργίζεται σφόδρα, όπως επίσης πως το Άγιο Πνεύμα ορκίζεται να μην βοηθήσει ποτέ αυτό το λαό γιατί πρόδωσε την εμπιστοσύνη του.[27]

 11) Στο πέμπτο κεφάλαιο της Προς Εβραίους επιστολής αναφέρεται ρητώς πως ο ίδιος ο Θεός έδωσε το αξίωμα του αρχιερέα στο Χριστό, ο οποίος άλλωστε του είπε : Εσύ είσαι ο Υιός μου, εγώ σήμερα σε γένννησα, έκφραση που την ξαναχρησιμοποίησε ο συγγραφέας στην αρχή της επιστολής του (Προς Εβραίους 1,5). Η συγκεκριμένη φράση είναι ακριβής νομική ορολογία των Εβραίων, η οποία χρησιμοποιούνταν στη διαδικασία της υιοθεσίας των αρχαίων Εβραίων. Αργότερα όμως την έκφραση αυτή την απήγγειλε ο βασιλιάς των Εβραίων κατά την ενθρόνιση του[28] (το αναφέραμε ήδη όταν σχολιάζαμε το χωρίο Προς Εβραίους 1,4). Από το συγγραφέα της Προς Εβραίους επιστολής αποδίδεται ως έκφραση που λέχθηκε από τον Θεό, εννοώντας τον Πατέρα, στο Χριστό.[29]

12) Αμέσως παρακάτω η Προς Εβραίους επιστολή σημειώνει την έκφραση Εσύ είσαι ιερέας για πάντα όπως ο Μελχισεδέκ αφήνοντας καθαρά να εννοηθεί πως απευθύνεται από τον Πατέρα στον Υιό, από το πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος στο δεύτερο, όπως φαίνεται άλλωστε από την ίδια την επιστολή αμέσως παρακάτω.[30] Η φράση αυτή βρίσκεται στο βιβλίο των Ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης, συγκεκριμένα στον 110^ο Ψαλμό του Δαβίδ, ο οποίος ανήκει στους λεγομένους βασιλικούς Ψαλμούς[31], και ουσιαστικά είναι μία έκφραση εύνοιας και προστασίας του Θεού προς τον βασιλιά, αφού τον τοποθετεί στην ίδια θέση με τον Μελχισεδέκ. Εδώ, η έκφραση αυτή απευθύνεται από τον Πατέρα στον Υιό.

13) Ένα άλλο σημείο της Παλαιάς Διαθήκη που χρησιμοποιήθηκε διαφορετικά από τον συγγραφέα της Προς Εβραίους επιστολής είναι ο 40^ος Ψαλμός του Δαβίδ. Ο εν λόγω Ψαλμός είναι μία ευχαριστία του Δαβίδ προς το Θεό για τις ευεργεσίες του Θεού προς το πρόσωπο του Δαβίδ. Στο στίχο 7 ο Δαβίδ λέγει προς τον Θεό :  «Θυσίες και προσφορές δεν θέλησες, μου ’δωσες την επίγνωση˙ δε ζήτησες ολοκαυτώματα ούτε θυσίες εξιλέωσης».[32] Η Προς Εβραίους επιστολή χρησιμοποιεί τα συγκεκριμένα λόγια του Δαβίδ και τα αποδίδει ως λόγια του Χριστού προς τον Θεό Πατέρα :  « Γι’ αυτό, κατά τον ερχομό του στον κόσμο ο Χριστός είπε στον Θεό : ¨Δεν θέλεις θυσίες και προσφορές, αλλά μου ετοίμασες ανθρώπινο σώμα. Δεν σου αρέσουν ολοκαυτώματα και θυσίες για συγχώρηση αμαρτιών¨».[33] Η καινούρια λέξη κλειδί που προστίθεται στην Προς Εβραίους είναι η λέξη «σώμα», η οποία δεν υπάρχει στο συγκεκριμένο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης και παραπέμπει στη ενανθρώπιση του Λόγου. Μία φράση του Δαβίδ παρουσιάζεται ως φράση του Κυρίου με την καίρια πρόσθηκη της λέξεως «σώμα». Αμέσως παρακάτω η Προς Εβραίους επιστολή εξηγεί το καινούριο περιεχόμενο που απέκτησαν τα συγκεκριμένα παλαιοδιαθηκικά λόγια, χωρίς όμως να διευκρινίζει με λεπτομέρειες από ποιον ακριβώς λέχθηκαν στην Παλαιά Διαθήκη. Στο στίχο 8 διαβάζουμε : «Αφού είπε πρώτα δεν θέλεις θυσίες και προσφορές και δεν σου αρέσουν ολοκαυτώματα και θυσίες για συγχώρηση αμαρτιών, που προσφέρονται σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου, ύστερα είπε : Να με, έρχομαι να κάνω το θέλημα σου. Αναιρεί δηλαδή τις παλαιές θυσίες και τις αντικαθιστά με τη δική του. Εξαιτίας αυτού του ¨θελήματος¨ έχουμε εξαγνιστεί μια για πάντα με την προσφορά του σώματος του Ιησού Χριστού».[34] Φαίνεται η καινούρια πραγματικότητα που έφερε ο Χριστός.

14) Λίγο παρακάτω ο συγγραφέας της Προς Εβραίους συμβουλεύει τους αναγνώστες του να μη χάσουν το θάρρος τους γιατί «όπως λέει η Γραφή : ¨Λίγο ακόμη, και φτάνει ο ερχόμενος˙ δεν θ’ αργήσει. Ο δίκαιος εξαιτίας της πίστεως του θα ζήσει˙ αν όμως δειλιάσει, θα δυσαρεστηθώ μ’ αυτόν¨. Εμείς όμως δεν είμαστε από εκείνους που υποχωρούν και χάνονται, αλλά απ’ αυτούς που πιστεύουν και σώζονται».[35] Τα συγκεκριμένα λόγια είναι λόγια του προφήτη Αββακούμ, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα έζησε τον 7^ο αιώνα, εποχή κατά την οποία τα Ιεροσόλυμα απειλούνται από τους Βαβυλωνίους, οι οποίοι μόλις νίκησαν τους Αιγυπτίους στην Χαρκεμίς. Ο προφήτης Αββακούμ εκφράζει το παράπονο γιατί να υφίσταται ο Ισραήλ τόσα δεινά από τους Βαβυλωνίους και ο Κύριος του αποκρίθηκε : «Αυτό που τώρα σου αποκαλύπτω, γράψ’ το σε πλάκες με καθαρή γραφή, έτσι που όλοι να το διαβάζουν εύκολα. Αυτό που σου αποκαλύπτω δεν θα ολοκληρωθεί αμέσως, σίγουρα όμως κάποτε θα πραγματοποιηθεί. Περίμενε με υπομονή ωσότου συμβεί. Γράψε, λοιπόν, τώρα : ¨Αυτός που είναι άπιστος θα καταστραφεί. Αυτό όμως που μου είναι πιστός και πράττει το δίκαιο, θα ζήσει. Πράγματι, όποιος καυχιέται ότι είναι απατεώνας, αυτός ο άνθρωπος ο αλαζονικός ποτέ δε μένει ήσυχος, ακόμη κι αν ανοίξει το στόμα του ωσάν τον άδη ή είναι σαν το θάνατο αχόρταγος, ακόμη κι αν καταπιεί όλα τα έθνη το ένα μετά το άλλο». Το όλο πνεύμα του βιβλίου Αββακούμ δείχνει πως ο προφήτης ενδιαφέρεται για τη εποχή του. Η φράση «αυτό που σου αποκαλύπτω δεν θα εκπληρωθεί αμέσως, σίγουρα όμως κάποτε θα πραγματοποιηθεί»[36] μπορεί να εκληφθεί πως βρίσκει την εκπλήρωση της στα χρόνια του Χριστού, μπορεί όμως να εκληφθεί πως εκπληρώνεται και σε τόσα άλλα γεγονότα που συμβαίνουν από την εποχή του Αββακούμ μέχρι τον ερχομό του Κυρίου, όπως η βαβυλώνια αιχμαλωσία, τα γεγονότα που διαδραματίζονται στη Βαβυλώνα, η επέλαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τα προβλήματα που δημιούργησαν οι διάδοχοι του στη λατρεία των Ισραήλ, όπως περιγράφονται στα βιβλία των Μακκαββαίων καθώς και σε τόσα άλλα γεγονότα μέχρι την έλευση του Κυρίου. Συνεπώς η εν λόγω φράση  («αυτό που σου αποκαλύπτω δεν θα εκπληρωθεί αμέσως, σίγουρα όμως κάποτε θα πραγματοποιηθεί») δεν θα πρέπει να λαμβάνεται ως η σύνδεση μεταξύ του προφήτη Αββακούμ και της Προς Εβραίους επιστολής, αλλά ότι και σε αυτήν την περίπτωση ο συγγραφέας της Προς Εβραίους χρησιμοποιεί κάποια φράση της Παλαιάς Διαθήκης που λέχθηκε με διαφορετικό περιεχόμενο, ως βοήθημα, για να δείξει το νέο περιεχόμενο που έφερε ο Χριστός.

2. Ο προφήτης Ιερεμίας στην Χριστολογία της επιστολής

Το πιο δυνατό σημείο της επιστολής που δείχνει καθαρά λόγια της Παλαιάς Διαθήκης να συνδέονται πολύ στενά με το πρόσωπο του Θεού Λόγου όπως το διδάσκει η Προς Εβραίους επιστολή είναι η χρήση του βιβλίου του προφήτη Ιερεμία[37] από το συγγραφέα της επιστολής. Στο 8^ο κεφάλαιο, στίχους 7 – 13, αναφέρει αυτούσια λόγια του Ιερεμία[38] σχετικά με τη νέα διαθήκη του Θεού με το λαό του, Ισραήλ. Στην Προς Εβραίους αντί της λέξεως «Κύριος» του Ιερεμία, υπάρχει η λέξη «Θεός». 

Το βιβλίο του Ιερεμία μπορεί όντως να θεωρηθεί ως ένα κείμενο που θυμίζει την Καινή Διαθήκη και τον ερχομό του λυτρωτή.[39] Άλλωστε, όπως σημειώνει πολύ εύστοχα ο Σταύρος Καλαντζάκης «το κεντρικό θέμα του βιβλίου προσδιορίζει ο οραματισμός του προφήτη για μια νέα εποχή στα έσχατα, η οποία θα εγκαινιασθεί με την εσωτερική αναγέννηση της ανθρώπινης ύπαρξης˙ μια αναγέννηση επί της οποίας θα στηριχθεί η σύναψη ¨καινής διαθήκης¨ μεταξύ Θεού και ανθρώπων, σ’ αντικατάσταση της παλαιάς, που θα προσδώσει στη θρησκεία πνευματικό, προσωπικό και παγκόσμιο χαρακτήρα».[40] Ίσως έχει σημασία και μία λεπτομέρεια της ίδιας της ζωής του Κυρίου. Κάποτε ρώτησε ο Χριστός τους μαθητές ποια είναι η γνώμη του κόσμου για το ποιος πραγματικά είναι. «Αυτοί απάντησαν : ¨Άλλοι λένε πως είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, άλλοι ο Ηλίας, άλλοι ο Ιερεμίας ή ένας από τους προφήτες¨».[41] Ο Ιερεμίας συγκαταλέγεται ανάμεσα στα μεγάλα ονόματα της Παλαιάς Διαθήκης που ταυτίζονταν από κάποιους με το πρόσωπο του Χριστού. Το ίδιο περιστατικό καταθέτουν και τρεις συνοπτικοί ευαγγελιστές όμως ο Μάρκος και ο Λουκάς δεν αναφέρουν καθόλου το όνομα του Ιερεμία, ενώ και οι δύο αναφέρουν τον Ιωάννη τον Βαπτιστή και τον Ηλία καθώς και τους αρχαίους προφήτες.[42] Επιπλέον δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι ο Ματθαίος ανήκε στο στενό κύκλο των 12 μαθητών του Κυρίου και πιθανότατα ήταν παρών την ώρα της σχετικής συζήτησης, κάτι που δεν μπορούμε να το υποστηρίξουμε για τους άλλους δύο ευαγγελιστές. Πάντως και μόνο το γεγονός ότι ένας ευαγγελιστής χρησιμοποιεί μόνο τον Ιερεμία από τόσους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, σημαίνει ότι το κείμενο του όντως συνδέει πολύ στενά Παλαιά και Καινή Διαθήκη.

Βέβαια είναι αλήθεια πως και αυτό το βιβλίο αν ήθελε κάποιος θα μπορούσε να το εκλάβει ως εντελώς άσχετο με το πρόσωπο και την παρουσία του Κυρίου καθώς α) η λέξη Κύριος του βιβλίου θα μπορούσε να είναι γενικά ο Θεός, ο Γιαχβέ, των Εβραίων και όχι ο άσαρκος Λόγος όπως υποστηρίζει η μετέπειτα βυζαντινή θεολογία και β) ο Ιερεμίας ζει σε μία πολύ μακρυνή εποχή σε σχέση με το Χριστό (τέλη του 7^ου με αρχές 6^ου αιώνα) και ταραγμένη περίοδο του Ισραήλ (αποτυγχημένη προσπάθεια του βασιλιά Ιωακείμ για ανεξαρτησία από την κυριαρχία των Βαβυλωνίων που ήδη είχαν κυριαρχήσει έναντι των Ασσυρίων)[43] οπότε θα μπορούσαν και σε αυτήν την περίπτωση όλα να εκλαμβάνονται πως αφορούν σύγχρονες καταστάσεις του προφήτη και όχι την τόσο μετέπειτα εποχή του Κυρίου. Ακόμα και οι φράσεις του Ιερεμία «¨Έρχονται μέρες¨ λέει ο Κύριος, ¨που θα κάνω καινούρια διαθήκη με το λαό του Ισραήλ και του Ιούδα¨[44]…Μετά τις μέρες εκείνες, θα βάλω το νόμο μου μέσα στη συνείδησή τους και θα τον γράψω στις καρδιές τους˙ θα είμαι Θεός τους κι αυτοί θα είναι λαός μου¨»[45], θα μπορούσαν να ειδωθούν κάλλιστα μέσα από το πρίσμα μιας εκπλήρωσης κοντινής των ημερών εκείνων, και όχι ύστερα από εφτά αιώνες που ζει ο Χριστός. Παρόλα αυτά δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι το βιβλίο εμφανίζει σημεία που θα μπορούσαν να παραπέμψουν στη ζωή και την εποχή του Κυρίου. Ο ιερός συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής αφιερώνει εκτενές κείμενο του Ιερεμία, σαφώς εκτενέστερο έναντι των άλλων παλαιοδιαθηκικών κειμένων της επιστολής του. Πιστεύουμε πως εξαιτίας της εγγύτητας του κειμένου του Ιερεμία με τα χαρακτηριστικά της εποχής του Κυρίου αλλά και με την περιγραφή της ίδιας της αποστολής του Θεανθρώπου, γίνεται αυτή η εκτενέστερη, έναντι των άλλων παλαιοδιαθηκικών κειμένων, αναφορά των οποίων η χρήση περιορίζεται σε λίγες γραμμές ή σε κάποια σύντομα γνωμικά.

Το πιο χαρακτηριστικό είναι πως σε λίγο το ίδιο ακριβώς κείμενο του Ιερεμία ξαναχρησιμοποιείται από τον συγγραφέα της Προς Εβραίους επιστολής, αλλά αυτή τη φορά η λέξη «Κύριος» του Ιερεμία αντικαθίσταται από τη λέξη «το Άγιο Πνεύμα». Στο κεφάλαιο 10, 15 – 18 διαβάζουμε : «Αυτό μας επιβεβαιώνει και το Άγιο Πνεύμα. Στην αρχή λέει : ¨Η διαθήκη που θα συνάψω μαζί τους, μετά τις ημέρες εκείνες, λέει ο Κύριος, είναι η εξής : Θα τοποθετήσω τον νόμο μου μέσα στις καρδιές τους και θα χαράξω τις εντολές του μέσα στο νου τους. Και θα ξεχάσω πια τις αμαρτίες τους και τις παρανομίες τους.¨ Είναι φανερό πως όπου υπάρχει συγχώρηση αμαρτιών δεν χρειάζεται θυσία γι’ αυτές».[46]

Το βιβλίο του προφήτη Ιερεμία θα χρησιμοποιηθεί εκτενώς από την μετέπειτα βυζαντινή θεολογία καθώς θα διατυπώνεται το χριστολογικό δόγμα της Εκκλησίας. Θα το χρησιμοποιήσει ο Ωριγένης,[47] ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος,[48] ο Θεοδώρητος Κύρου[49] και ο Ολυμπιόδωρος.[50] Οι εν λόγω θεολόγοι όμως δεν ανάφερονται στο συγκεκριμένο χωρίο που σχολιάζει η Προς Εβραίους επιστολή (Ιερ. 31, 31 – 34) εκτός από τον Ωριγένη που και αυτός αναφέρεται επιγραμματικά.[51]          

Καθώς η λέξη Κύριος του Ιερεμία αντικαθίσταται με τις λέξεις Χριστός και Άγιο Πνεύμα γίνεται προφανές πως οι θεολόγοι της Εκκλησίας από τις πρώτες ημέρες της ιστορικής της πορείας είδαν και ερμήνευσαν την Παλαιά Διαθήκη Τριαδολογικά, γιατί προηγήθηκε η τριαντατριάχρονη πορεία του Θεανθρώπου στη γη που φανέρωσε την Αγία Τριάδα. Οι όροι της Παλαιάς Διαθήκης χρησιμοποιούνται πλέον για να περιγράψουν την Αγία Τριάδα. Μεταξύ της πρώτης και της δευτέρας αναφοράς της Προς Εβραίους επιστολής στο ίδιο ακριβώς κείμενο του Ιερεμία, ο συγγραφέας της έχει μία σημείωση για τη διαφορά μεταξύ ιερωσύνης των Εβραίων και της ιερωσύνης που έφερε ο Χριστός. Στους στίχους 11 – 14 διαβάζουμε : «Όλοι οι ιερείς λειτουργούν καθημερινά και προσφέρουν πολλές φορές τις ίδιες θυσίες, που όμως ποτέ δεν μπορούν να εξαλείψουν αμαρτίες. Αντίθετα, ο Ιησούς πρόσφερε για τις αμαρτίες μία θυσία για πάντα, κι έπειτα κάθισε στα δεξιά του Θεού˙ από τότε περιμένει, ωσότου υποταχθούν κάτω από τα πόδια του οι εχθροί του. Γιατί με μία μόνο προσφορά οδήγησε στην τελειότητα για πάντα αυτούς που εξαγνίστηκαν με το αίμα του»,[52] και αμέσως ακολουθεί η αναφορά του στο Άγιο Πνεύμα που σημειώσαμε προηγουμένως. Παλαιά Διαθήκη, Νέα Κτίση και Αγία Τριάδα, την οποία φανερώνει στον κόσμο ο Ενανθρωπήσας Λόγος του Πατρός, συνδέονται άρρηκτα.

3. Η Χριστολογία της Εκκλησίας ως συνδεκτικός κρίκος των δύο διαθηκών

Παρατηρούμε πως ο συγγραφέας της επιστολής για να στηρίξει τη διδασκαλία του για το πρόσωπο του Χριστού χρησιμοποιεί φράσεις :

α) από την ενθρόνιση του βασιλιά των Εβραίων

β) ένα όνειρο του προφήτη Νάθαν με τη διαβεβαίωση του Θεού πως η δυναστεία του Δαβίδ θα συνεχιστεί στους αιώνες

γ) μία αναφορά για τους ειδωλολατρικούς λαούς, τους γειτονικούς των Εβραίων

δ) μία φράση από το γάμο του εκάστοτε βασιλιά των Εβραίων

ε) μία φράση που αφορούσε τον Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης αποδίδεται στον Υιό και όχι στον Πατέρα, όπως θα περίμενε ο αναγνώστης

στ) μία φράση από την προσευχή του Δαβίδ χρησιμοποιείται ως κουβέντα του Υιού απευθυνόμενη προς τους αγγέλους

ζ) φράση του Ησαΐα για την αποστολή που του ανέθεσε ο Θεός εμφανίζεται ως εκφρασθείσα από τον Χριστό προς τους ανθρώπους

η) παραλληλίζεται η πιστότητα του Μωϋσή προς το Θεό με την πιστότητα του Ιησού Χριστού προς τον Πατέρα – Θεό

θ) η οργή του Θεού της Παλαιάς Διαθήκης προς τον Ισραήλ συγκρίνεται με την οργή του Αγίου Πνεύματος προς τους ανθρώπους

ι) μία φράση που χρησιμοποιούνταν κατά τη διαδικασία της υιοθεσίας των Εβραίων και αργότερα ενσωματώθηκε στο τελετουργικό της ενθρονίσεως του βασιλιά αποδίδεται να λέγεται από τον Πατέρα προς τον Υιό

ια) μία φράση εύνοιας του Θεού προς το βασιλιά αποδίδεται να λέγεται από τον Πατέρα προς τονΥιό

ιβ) μία φράση ευχαριστίας του Δαβίδ προς το Θεό εμφανίζεται να λέγεται από τον Χριστό προς τον Πατέρα

ιγ) λόγια του προφήτη Αββακούμ που αναφέρονται στην εποχή του αποδίδονται σε κάθε εποχή

ιδ) τα λόγια του προφήτη Ιερεμία θα μπορούσαν να ισχύουν όντως σε κάθε εποχή.

Με βάση τα προαναφερθέντα χωρία της Παλαιάς Διαθήκης ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής οικοδομεί ολόκληρη την Χριστολογία του γνωρίζοντας πολύ καλά πως χρησιμοποιεί τα συγκεκριμένα χωρία της Παλαιάς Διαθήκης για εντελώς διαφορετικό λόγο και με εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο από αυτό που τους είχε δώσει ο συγγραφέας τους, όταν τα έγραφε μέσα στο εβραϊκό περιβάλλον.     

Πέρα από το γεγονός ότι το καινούριο περιεχόμενο όλων των προαναφερθέντων χωρίων είναι ο Ενανθρωπήσας Υιός και Λόγος του Θεού, αφιερώνει και ξεχωριστά κεφάλαια για να μας μιλήσει για τον Χριστό. Στο τέταρτο κεφάλαιο της επιστολής, έχοντας ακόμα χρησιμοποιήσει λίγα χωρία της Παλαιάς Διαθήκης θα μας διευκρινίσει πως ο Ιησούς, ο Υιός του Θεού, είναι ο Μέγας Αρχιερέας που έφτασε ως το θρόνο του Θεού.[53] «Δεν έχουμε αρχιερέα που να μην μπορεί να συμμεριστεί τις αδυναμίες μας. Αντίθετα, έχει δοκιμαστεί σε όλα, επειδή έγινε άνθρωπος σαν κι εμάς, χωρίς όμως να αμαρτήσει. Ας πλησιάσουμε, λοιπόν, με θάρρος τον θρόνο της χάριτος του Θεού, για να μας σπλαχνιστεί και να μας δωρίσει τη χάρη του, την ώρα που τη χρειαζόμαστε».[54]

Στο έβδομο κεφάλαιο θα μας πει : «Κι ενώ οι άλλοι ιερείς (ενν. του εβραϊκού λαού) ήταν πολλοί, γιατί ο θάνατος τούς εμπόδιζε να παραμένουν αιώνια, ο Ιησούς, επειδή παραμένει αιώνιος, έχει ιερωσύνη που δεν μεταβιβάζεται. Γι’ αυτό μπορεί να σώζει για πάντα όσους μέσω αυτού πλησιάζουν τον Θεό. Ζει αιώνια, για να μεσιτεύει γι’ αυτούς».[55] Στο ένατο κεφάλαιο υπογραμμίζει : «ο Χριστός δεν μπήκε στα άγια των αγίων που έχτισαν άνθρωποι και που είναι απεικόνιση του ουρανίου θυσιαστηρίου, αλλά στον ίδιο τον ουρανό, για να παρουσιαστεί τώρα μπροστά στον Θεό, μεσιτεύοντας για μας. Ούτε προσφέρει πολλές φορές θυσία τον εαυτό του, όπως συμβαίνει με τον αρχιερέα που εισέρχεται κάθε χρόνο στα άγια των αγίων και προσφέρει ξένο αίμα. Διαφορετικά ο Χριστός θα έπρεπε να είχε πεθάνει πολλές φορές από καταβολής κόσμου. Ενώ τώρα φανερώθηκε μια για πάντα στο τέλος των αιώνων και κατήργησε με τη θυσία του την αμαρτία. Οι άνθρωποι μία φορά πεθαίνουν κι ύστερα κρίνονται από τον Θεό. Έτσι κι ο Χριστός, αφού θυσιάστηκε μια φορά για να σηκώσει πάνω του τις αμαρτίες όλων μας, θα εμφανιστεί για δεύτερη φορά, όχι για ν’ αντιμετώπισει την αμαρτία, αλλά για να σώσει αυτούς που τον προσμένουν».[56] Αλλά και στο ενδέκατο κεφάλαιο καθώς μας περιγράφει τόσο γλαφύρα τους ζωντανούς καρπούς της πίστεως, όπως φαίνονται στους πρωταγωνιστές της Παλαιάς Διαθήκης, μετά το τέλος του κεφαλαίου, στο δωδέκατο κεφάλαιο θα μας υπενθυμίσει πως ο Ιησούς μας έδωσε την πίστη, την οποία και τελειοποιεί.[57]   

Η Χριστολογία του συγγραφέα είναι ξεκάθαρη. Ο Χριστός είναι αυτός που μας φώτισε να διαβάσουμε καθαρά την Παλαιά Διαθήκη, γιατί αυτός είναι το Α και το Ω. Δεν είναι το Α η Παλαιά Διαθήκη, στη μέση ο Χριστός και στο Ω η Δευτέρα Παρουσία και η πλήρης τελείωση. Το Α και το Ω είναι ο Χριστός, ως ο Υιός και Λόγος του Θεού, το Δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος. Δεν ξεκινούμε από την Παλαιά Διαθήκη και συνεχίζουμε στην Καινή. Μόνο από την Καινή Διαθήκη ξεκινούμε και με τον φωτισμό των γεγονότων που περιγράφει κατανοούμε και ερμηνεύουμε την Παλαιά. Η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει μια σειρά θεόπνευστων γεγονότων, στα οποία ενδημεί ο άσαρκος Λόγος, κορύφωση των οποίων είναι η ενανθρώπιση, η οποία είναι η τέλεια θεοφάνεια. Θεόπνευστα είναι τα γεγονότα που περιγράφει. Σε καμία περίπτωση δεν είναι θεόπνευστο το ίδιο το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης. Η Παλαιά Διαθήκη σε πολλά της σημεία είναι αντιγραφή της θρησκευτικής ζωής των Εβραίων, δηλαδή μιας άλλης θρησκείας, η οποία ποτέ δεν δέχθηκε τον Χριστό – ακόμη περιμένει τον Μεσσία – με πολλά γεγονότα και από την καθημερινή του ζωή. Ο Ιεχωβά της Παλαιάς Διαθήκης δεν είναι ο Πατήρ, το πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος του Χριστιανισμού, αλλά ο Θεός με το γενικό περιεχόμενο που έδινε ο Εβραίος στον Θεό του. Αν δεχόταν τον Πατέρα τότε θα δεχόταν και τον Υιό, εφόσον ο Υιός είναι ο ίδιος ο Λόγος του Πατρός. Άλλωστε και η χριστιανική εκκλησία στην λέξη Ιεχωβά της Παλαιάς Διαθήκης ποτέ δεν είδε τον Πατέρα αλλά μόνο τον Λόγο, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, ασάρκως και ενσάρκως βέβαια στην Καινή Διαθήκη. Ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης είναι ο Υιός για τους Πατέρες της Εκκλησίας και όχι ο Πατήρ. Ο Πατήρ κατά τη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας πουθενά δεν φαίνεται. Μόνο ο Υιός φαίνεται γιατί το ξεχωριστό έργο του Υιού είναι να φανερώνει την Αγία Τριάδα μέσα στην ιστορία, κάτι το οποίο γίνεται φανερό πολύ καθαρά στην Καινή Διαθήκη με την εναθρώπιση του Λόγου, η οποία είναι η τέλεια θεοφάνεια.   

Ο Χριστός καθώς ήταν ο ίδιος Εβραίος – έπρεπε εκ των πραγμάτων να διαλέξει ένα έθνος, αφού θα ερχόταν μέσα στην ιστορία – χρησιμοποίησε φράσεις, γεγονότα, λέξεις, γνωμικά, σπουδαία ονόματα από την καθημερινή ζωή των Εβραίων για να κάνει διάλογο μαζί τους και να καταστήσει πιο εύκολα κατανοητό το ποιος είναι. Εκτός όμως από τα ονόματα και τα έθιμα των Εβραίων, παραπέμπει συνεχώς και κατεξοχήν στα θεόπνευστα γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης ως την καλύτερη μαρτυρία για την επίγεια αποστολή Του. Είναι χαρακτηριστικό πως πολλές φορές οι ίδιοι οι συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης περιγράφουν σημαντικά γεγονότα θεοφανειών, χωρίς να καταλαβαίνουν τη δυναμική των γραφομένων τους, και έρχεται ο Χριστός για να φωτίσει το ακριβές περιεχόμενο τους. Ο Χριστός, ενώ έκανε τακτικές αναφορές στην Παλαιά Διαθήκη (δεν την έλεγε βέβαια Παλαιά Διαθήκη, αφού δεν είχε γραφτεί η Καινή˙ την έλεγε ἡ Γραφή ή γέγραπται, κατά τάς γραφᾶς, τό γεγραμμένον, ὁ νόμος καί οἱ προφῆται[58] ή οἱ ἀρχαίοι, ἐρρέθῃ τοῖς ἀρχαίοις[59]. Επίσης απέφευγε να παραπέμπει σε ακριβή χωρία της Παλαιάς, όχι μόνο γιατί τα κεφάλαια και οι στίχοι μπήκαν πολύ αργότερα στην ιστορία του πολιτισμού[60], αλλά κυρίως, γιατί τον ενδιέφερε να παραπέμψει στα θεόπνευστα γεγονότα των παλαιοδιαθηκικών κειμένων˙ αγαπητή του αναφορά ήταν τα ονόματα μεγάλων προφητών, κυρίως του προφήτη Ησαΐα, ακριβώς γιατί τα ονόματα τους ήταν ταυτισμένα με τα γεγογνότα των θεοφανειών. Πολλά από αυτά τα γεγονότα τα έβλεπαν οι Εβραίοι και όμως δεν συνειδητοποιούσαν τη βαθύτερη σημασία τους. Οι προφήτες και την καταλάβαιναν και την εξηγούσαν όμως πολλές φορές δεν γίνονταν κατανοητοί. Οι προφήτες ήταν τα μόνα πρόσωπα του εβραϊκού λαού που κατάλαβαν το βαθύτερο περιεχόμενο των θεόπνευστων γεγονότων, κάτι που δεν παρατηρήθηκε στον ίδιο βαθμό με άλλες ομάδες επιφανών προσώπων του εβραϊκού λαού, όπως οι Κριτές ή οι Βασιλείς. Πολλοί Κριτές και Βασιλείς πρόδωσαν την αποστολή τους.

Αν ο Χριστός δεν είχε διαλέξει το εβραϊκό γένος, για να έρθει στον κόσμο, και είχε διαλέξει ένα άλλο έθνος (παρότι, η ιστορία δεν γράφεται με το αν) πάλι θα έπαιρνε από εκείνο το έθνος τα γράπτα του μνημεία, την ιστορία του, τα έθιμα του, τα γνωμικά του, ονόματα και συνήθειες της καθημερινότητος του για να δείξει με απλό και απτό τρόπο το ποιος είναι καθώς και ποια είναι η σωτηριώδης αποστολή Του. Και πάλι όμως θα ενδιαφερόταν κυρίως να παραπέμψει στα θεόπνευστα γεγονότα που εμφανίστηκαν μέσα σε εκείνο τον λαό, πριν την έλευση Του, προετοιμάζοντας τον ερχομό Του, όπως ακριβώς έγινε με τους Εβραίους, τους οποίους διάλεξε. Αυτή είναι αδήριτη ανάγκη της ενανθρωπίσεως εφόσον έρχεται μέσα στην ιστορία και στον ανθρώπινο πολιτισμό.        

Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα όλων αυτών είναι η λέξη μέτοχοι της Παλαιάς Διαθήκης, οι οποίοι λέγονταν και χριστοί. Μέτοχοι ονομάζονταν οι βασιλείς, οι αρχιερείς του Ισραήλ, γιατί εχρίοντο με ειδικό λάδι, όταν αναλάμβαναν το αξίωμα τους, όπως το βλέπουμε πολύ καθαρά στο Α΄ Σαμ. 24, στίχους 7 και 11 ή στο 26, 9 του ίδιου βιβλίου. Ο βασιλιάς αναλάμβανε τα αξίωμα του με χρίσμα. Στο Α΄ Σαμουήλ κεφάλαιο 10 στίχο 1 διαβάζουμε : «Τότε πήρε ο Σαμουήλ το δοχείο με το λάδι και το έχυσε επάνω στο κεφάλι του Σαούλ, τον φίλησε και του είπε : ¨Ο Κύριος σε έχρισε άρχοντα στο λαό του που του ανήκε騻, καθώς και σε πολλά άλλα σημεία της Παλαιάς Διαθήκης μπορούμε να δούμε το τυπικό του χρίσματος ως ανάληψη του βασιλικού αξιώματος (πολύ χαρακτηριστικό το Α΄ Σαμ. 16,1). Άλλωστε εξαιτίας της χρήσης τους με ειδικό λάδι έπαιρναν και το όνομα χριστός, εφόσον χρίονταν. Στα εβραϊκά η λέξη χριστός λέγεται «μεσσιάχ» και εξελληνισμένα «Μεσσίας».[61] Ο Κύριος χρησιμοποίησε αυτή την πολύ γνωστή λέξη των Εβραίων για τον εαυτό Του και είπε πως ο ίδιος είναι ο Χριστός, αλλά με εντελώς καινούριο περιεχόμενο που αφορά την ύπαρξη και όχι κάποιο τελετουργικό της εποχής εκείνης.[62] Έχρισε την ανθρώπινη φύση με τη θεϊκή και την αγίασε πλήρως, όπως θα πει λίγους αιώνες αργότερα η μετέπειτα χριστολογική διατύπωση. Κορυφώνοντας την παράδοση αυτή ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός τον 8^ο αιώνα μ.Χ. θα σημειώσει : «ὅτε γὰρ γέγονε σάρξ ὁ Λόγος, τότε καὶ ὠνομάσθαι λέγομεν Χριστὸν Ἰησοῦν. Ἐπειδὴ γὰρ κέχρισται τῷ ἐλαίῳ τῆς ἀγαλλιάσεως ἤτοι τῷ ἀγίῳ Πνεύματι παρὰ τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς, ταύτῃ τοι Χριστὸς ὀνομάζεται»[63] όπως και «αὐτὸς γὰρ ἐαυτὸν ἔχρισε, χρίων μὲν ὠς Θεὸς τὸ σῶμα τῇ θεότητι αὐτοῦ, χριόμενος δὲ ὡς ἄνθρωπος˙ αὐτὸς γὰρ ἐστι τοῦτο κακεῖνο», [64] για να καταλήξει πως «χρίσις δὲ ἡ θεότης τῆς ἀνθρωπότητος».[65]

Στο βιβλίο των Ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης ο όρος χριστός χρησιμοποιείται σε σχέση με τον Δαβίδ και τους διαδόχους του. (π.χ. Ψαλμ. 2,2).[66] Ο 45^ος Ψαλμός στο στίχο 8 λέγει : «ἠγάπησας δικαιοσύνην καί ἐμίσησας ἀνομίαν˙ διά τοῦτο ἔχρισε σέ ὁ Θεός ὁ Θεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρά τούς μετόχους σου».[67] Αυτήν ακριβώς την έκφραση χρησιμοποιεί ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής και βάζει να τη λέγει ο Πατήρ προς τον Υιό του : «καί πρός μέν τούς ἀγγέλους λέγει ¨ὁ ποιῶν τούς ἀγγέλους…¨ πρός δέ τόν υἱόν˙ ο θρόνος σου, ὁ Θεός, εἰς τόν αἰώνα τοῦ αἰῶνος˙ῥάβδος εὐθύτητος ἡ ῥάβδος τῆς βασιλείας σου. Ἠγάπησας δικαιοσύνην καί ἐμίσησας ἀνομίαν˙ διά τοῦτο ἔχρισε σέ, ὁ Θεός, ὁ Θεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρά τούς μετόχους σου». Τους συγκεκριμένους στίχους τους σχολιάσαμε στην αρχή της παρούσης μελέτης μας και σημειώσαμε πως απαγέλλονταν στο γάμο του βασιλιά όπου εκεί αναφέρονταν και το τελετουργικό της χρίσης του. Σύμφωνα με το καινούριο περιεχόμενο που δίνει η Προς Εβραίους επιστολή ο Υιός είναι ο καινούριος Χριστός, καθώς χρίεται με ἔλαιον ἀγαλλιάσεως, δηλαδή με το Άγιο Πνεύμα.[68]

Η Προς Εβραίους επιστολή είναι το πιο καλό δείγμα για να καταλάβουμε το πώς διατυπώνει η εκκλησία, τις πρώτες ημέρες της ιστορικής της πορείας, τη διδασκαλία της για το Χριστό. Η χρήση των παλαιοδιαθηκικών χωρίων είναι απαραίτητη για να γίνει κατανοητό το πρόσωπο και η αποστολή του Κυρίου. Ίσως δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της επιστολής διαβάζεται στην Εκκλησία κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή αλλά και ένα σεβαστό κομμάτι από το ενδέκατο κεφάλαιο της (Εβρ. 11, 24 – 26 και 32 – 40), όπου υπογραμμίζονται ρητώς οι καρποί της πίστεως, διαβάζεται κατά την Κυριακή της Ορθοδοξίας.[69] Στις πιο λεπτές περιόδους του λειτουργικού έτους της Εκκλησίας ακούγεται η Χριστολογία της Προς Εβραίους επιστολής διατυπωμένη με τη βοήθεια των παλαιοδιαθηκικών χωρίων. 

Συντομογραφίες :

Αγία Γραφή : Η Αγία Γραφή (Παλαιά και Καινή Διαθήκη) Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα, Ελληνική Βιβλική Εταιρεία, 2003

Εισαγωγή : Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη.  Επιλογή ενοτήτων από τη Βίβλο της Ιερουσαλήμ Μετάφραση Δημήτρης Καϊμάκης Εκτυπωτική Ε.Π.Ε. «Uniprint Hellas», Θεσσαλονίκη, 1991.

Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής,: Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, Die Schriften des Johannes von Damaskos, εκδ. B. Kotter, Walter – De Gruyter 1973, t. II (Patristische Texte und Studien 12).

Καϊμάκη, Ψαλῶ : Δημήτρη Β. Καϊμάκη, Ψαλῶ τῷ Θεῷ μου. Υπόμνημα σε εκλεκτούς Ψαλμούς, Εκτυπωτική Ε.Π.Ε. «Uniprint Hellas», Θεσσαλονίκη, 1992

Καλαντζάκη, Παλαιά Διαθήκη : Σταύρου Ε. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, επιμέλεια Αθανάσιος Παπαρνάκης Δ. Θ., εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2007

Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη : Ιωάννου Δ. Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη (στη σειρά Βιβλική Βιβλιοθήκη 1) εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, ³2007

Καινή Διαθήκη : Η Καινή Διαθήκη, Κείμενο – Μετάφραση στη δημοτική (έκδοση πολυτονική) από την Ελληνική Βιβλική Εταιρεία 2006, έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, 2008

---

[1] Μελέτη που δημοσιεύθηκε στην Επιστημονική Επετηρίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Πέτρας και Χερροννήσου που εκδίδεται προνοία του Σεβ. Μητροπολίτου Πέτρας και Χερροννήσου κ. Νεκταρίου, Τόμος Δ΄, Νεάπολις 2013, σελ. 87 – 108

[2] Ο συγγραφέας της συγκεκριμένης επιστολής δεν είναι ο Απόστολος Παύλος και παραμένει άγνωστος βλ. Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη, σελ. 311˙ πρβλ. Καινή Διαθήκη, σελ. 516. Τα κυριότερα στοιχεία που συνηγορούν σ’ αυτήν την άποψη είναι πως α) ο συγγραφέας της επιστολής πουθενά δεν αναφέρει το όνομα του, ενώ πάντοτε ο Απόστολος Παύλος αρχίζει τις επιστολές του με το όνομα του αποστολέα και των παραληπτών και β) το κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης παρατίθενται πάντοτε κατά η μετάφραση των Ο΄ και όχι από το εβραϊκό ή από μνήμης όπως συμβαίνει στις παύλειες επιστολές βλ. Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη, σελ. 314 – 315. Άλλωστε ο τίτλος της, «Προς Εβραίους», είναι πολύ μεταγενέστερος˙ για πρώτη φορά εμφανίζεται στο 200 μ.Χ. στον Πάνταινο και στον Κλήμη τον Αλεξανδρέα, τον πάπυρο Ρ⁴⁶ και τον Τερτυλλιανό βλ. Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη, σελ. 312. Η επιστολή προφανώς απευθύνεται στους συντηρητικούς, τους εξ αίματος, Εβραίους, που ζούσαν στην Παλαιστίνη και διάβαζαν την Παλαιά Διαθήκη από το πρωτότυπο, και όχι στους ελληνιστές ιουδαίους, ή ιουδαιοχριστιανούς, που μιλούσαν τα ελληνικά και διάβαζαν την Παλαιά Διαθήκη από την ελληνική μετάφραση βλ. Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη, σελ. 312.

[3] Τα χωρία αυτά είναι  τα εξής : Ψαλμοί 2, 7 – 8˙ 89, 28˙ 97, 7˙ 45, 7 – 8˙ 102, 26 – 29˙ 110,1˙ 22, 23˙ 95, 7 – 11˙ 2,7˙ 110,4˙ 40, 6 – 9˙ Β΄ Σαμουήλ 7, 13 – 14˙ Ησαΐας 8, 16 – 19˙ Αριθμοί 12, 4 – 8˙ Ιερεμίας 31, 31 – 34˙ Αββακούμ 2, 2 – 5.         

[4] Ιερεμίας 31, 31 – 34.

[5] Ψαλμ. 2, 7 – 8.

[6]  Συγκεκριμένα στο πρώτο κεφάλαιο της επιστολής διαβάζουμε : «Ο Υιός έγινε τόσο ανώτερος από τους αγγέλους όσο ανώτερο είναι το όνομα που του έδωσε ο Θεός. Γιατί σε κανέναν από τους αγγέλους δεν είπε ποτέ ο Θεός : ¨Εσύ είσαι ο Υιός μου, εγώ σήμερα σε γέννησα¨. Ούτε πάλι είπε για κανέναν. . .» : Εβρ. 1,4.

[7] Β΄ Σαμουήλ 7, 4.

[8] Β΄ Σαμουήλ 7, 13 – 14.

[9] Εβρ. 1, 5.

[10] Εβρ. 1,6.

[11] Ψαλμ. 97,7

[12] Ψαλμ. 89, 28. Το ότι αναφέρεται στο πρόσωπο του Δαβίδ φαίνεται πολύ καθαρά στο Ψαλμ. 89, 4 και 21. Βέβαια ανάμεσα σε αυτούς τους δύο στίχους υπάρχει ο στίχος 19 που γράφει πως : «Γιατί ο Κύριος είν’ η προστασία μας, ο Άγιος Θεός του Ισραήλ, ο βασιλιάς μας» (Ψαλμ. 89,19) όμως α) έχει το περιεχόμενο πως ο Κύριος είναι εκείνος που δίνει τη δύναμη στους βασιλιάδες του Ισραήλ, επομένως και στο Δαβίδ, να ξεχωρίζουν και όχι ότι ο Κύριος όταν παρουσιάζει τον πρωτότοκο του (δηλαδή το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος) στην οικουμένη λέγει : «Να τον προσκυνήσουν όλοι οι άγγελοι του Θεού» όπως ισχυρίζεται η Προς Εβραίους και β) η λέξη Κύριος της Παλαιάς είναι ο Θεός, ο Γιαχβέ, το πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, και όχι το δεύτερο, ο Υιός όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας της Προς Εβραίους επιστολής.       

[13] Εβρ. 1, 8 – 9.

[14] Ψαλμ. 45, 7 – 8. Το ότι απαγγέλλονταν στους γάμους του βασιλιά φαίνεται καθαρά από τους στίχους 2, 10, 11 – 18 του ίδιου Ψαλμού. 

[15] Εβρ. 1, 10 – 12.

[16] Εβρ. 1, 13.

[17] Ψαλμ. 110, 1.

[18] Ψαλμ. 110, 5 – 6.

[19] Ο Δημήτρης Καϊμάκης περιγράφοντας το περιεχόμενο των μεσσιανικών ψαλμών, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγει και τον 110 ψαλμό, και φθάνοντας και στην εποχή του Χριστού υπογραμμίζει πως «η πίστη στην έλευση ενός βασιλιά – μεσσία αναβίωσε έντονη την εποχή του Χριστού» χωρίς να αναφέρει καθόλου πως τα συγκεκριμένα λόγια αναφέρονται στο πρόσωπο του Χριστού ή στη σχέση των δύο πρώτων προσώπων της Αγίας Τριάδος, Πατρός και Υιού. Βλ. Καϊμάκη, Ψαλῶ, σελ. 33 – 34.

[20] Ψαλμ. 22, 23.

[21] Εβρ. 2, 12.

[22] Ησαΐας 8, 16 – 18.

[23] Εβρ. 2, 13 – 15.

[24] Εβρ. 3, 5 – 6.

[25] Ψαλμ. 95, 1.

[26] Ψαλμ. 95, 10.

[27] Εβρ. 3, 7 – 11.

[28] Βλ. τις πληροφορίες που παρατίθενται στη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τη Βιβλική Εταιρεία για την ακριβή χρήση των δύο στίχων και στον αρχαίο Εβραϊκό πολιτισμό και στον μετέπειτα, Η Αγία Γραφή σελ. 793 του πρώτου μέρους.

[29] Εβρ. 5,5.

[30] Εβρ. 5,6 – 10 : «Σ’ ένα άλλο σημείο η Γραφή λέει : Εσύ είσαι ιερέας για πάντα όπως ο Μελχισεδέκ. Ο Χριστός, κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής του, με δυνατές κραυγές και δάκρυα απηύθηνε προσευχές και ικεσίες στον Θεό, που μπορούσε να τον σώσει από τον θάνατο. Και εισακούστηκε από τον Θεό για την ευλάβεια του. Αν και ήταν Υιός, έμαθε μέσα από τα παθήματα του την υπακοή. Έτσι ολοκλήρωσε το έργο κι ανακηρύχθηκε από τον Θεό αρχιερέας, όπως ο Μελχισεδέκ, κι έγινε η αιτία να σωθούν για πάντα όλοι όσοι υπακούνε σ’ αυτόν».  

[31] Σχετικά με τους βασιλικούς Ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης βλ. Καλαντζάκη, Παλαιά Διαθήκη, σελ. 561.      

[32] Ψαλμ. 40, 7.

[33] Εβρ. 5, 6.

[34] Εβρ. 10, 8 – 10.

[35] Εβρ. 10, 37 – 39.

[36] Αββ. 2, 3.

[37] Έζησε έναν αιώνα μετά τον Ησαΐα, γύρω στο 650 μ.Χ. βλ. Εισαγωγή, σελ. 155. 

[38] Ιερεμίας 31, 31 – 34.

[39] Εισαγωγή, σελ. 157.

[40] Καλαντζάκη, Παλαιά Διαθήκη, σελ. 864.

[41] Ματθ. 16, 13 – 14.

[42] Μαρκ. 8, 28˙ Λουκ. 9, 19.

[43] Αγία Γραφή, σελ. 1266˙ Εισαγωγή, σελ. 156.

[44] Ιερεμ. 31, 31.

[45] Ιερεμ. 31, 33.

[46] Εβρ. 10, 15 – 18.

[47] PG 13, 255 – 606.

[48] PG 64, 739 – 1038.

[49] PG 81, 495 – 760.

[50] PG 93, 627 – 726.

[51] Ὠριγένους, Τά εἰς τό κατά Ματθαῖον εὐαγγέλιον ἐξηγητικά PG 13, 1405AB και Διεξηγητικαί ἐκλογαί εἰς Ἱερεμίαν PG 13, 583CD.

[52] Εβρ. 10, 11 – 14.

[53] Εβρ. 4, 14.

[54] Εβρ. 4, 15 – 16.

[55] Εβρ. 7, 23 – 25.

[56] Εβρ. 9, 24 – 28.

[57] Εβρ. 12, 1 – 2 : «τοιγαροῦν καί ἠμεῖς, τοσοῦτον ἔχοντες περικείμενον ἠμῖν νέφος μαρτύρων, ὄγκον ἀποθέμενοι πάντα καί τήν εὐπερίστατον ἁμαρτίαν, δι’ ὑπομονῆς τρέχωμεν τόν προκείμενον ἠμῖν ἀγῶνα, ἀφορῶντες εἰς τόν τῆς πίστεως ἀρχηγόν καί τελειωτήν Ἰησοῦν…».  

[58] Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη, σελ. 80 – 82.   

[59] Στην επί του όρους ομιλία ο Χριστός αναφέρει πολλές φορές τη φράση «ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις» βλ. Ματθ. 5,21˙ 5,27˙ 5,33  

[60] Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη, σελ. 43 – 44.

[61] Καινή Διαθήκη, Γλωσσάριο σελ. 662 – 663.     

[62] Βλ. Καινή Διαθήκη, σελ. 518 την κριτική ερμηνεία και παρατήρηση του όρου μέτοχοι του στίχου 1, 9 : «ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρά τούς μετόχους σου» της Προς Εβραίους επιστολής.

[63] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ Ἔκδοσις ἀκριβὴς, 79 ^{17 – 19}.

[64] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 47 ^{23 – 25}.

[65] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, 47 ²⁵.

[66] Καινή Διαθήκη, Γλωσσάριο σελ. 663.

[67] Ψαλμ. 45, 8.

[68] Καινή Διαθήκη, σελ. 518.

[69] Καραβιδόπουλου, Καινή Διαθήκη, σελ. 317.