Νικόλας Σεβαστάκης, Ευρώπη: κίνδυνοι και μύθοι

Πηγή: ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ, 13-1-14

Γράφτηκαν ήδη πολλά, αυτές τις μέρες, για τα εκατό χρόνια από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Μεγάλο Πόλεμο όπως τον ονόμαζαν πριν έλθει η επόμενη ανθρωποσφαγή του 1939-45. Και όπως θα περίμενε κανείς, οι μνήμες του 1914 συνδέθηκαν με άλλες σκέψεις για τη σημερινή κατάσταση της Ευρώπης.

Οι διαπιστώσεις είναι, σε μεγάλο βαθμό, κοινές. Σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες, σε Βορρά και Νότο, τον τόνο δίνει η απογοήτευση. Ο σκεπτικισμός είναι μια κομψή λέξη για να περιγράψει κανείς τα κύματα βαθύτερης απαισιοδοξίας σε σχέση με τις εξελίξεις στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Και οι απορριπτικές τάσεις που θεριεύουν δείχνουν τα σημάδια της κρίσης: από τη μια την όξυνση των ανισοτήτων και την ανεργία, από την άλλη την κρίση ταυτότητας της παλαιάς Ευρώπης απέναντι στην «εισβολή του Ισλάμ» και στις δυσκολίες των πολυπολιτισμικών μοντέλων. Για τη νέα ευρωπαϊκή Δεξιά της αμφισβήτησης, η παρακμή προέρχεται από την Ευρώπη της χαλάρωσης, των αφύλακτων συνόρων, των φιλελεύθερων και αριστερών κοσμοπολιτισμών. Ενώ την ίδια στιγμή, για ένα σημαντικό κομμάτι της ριζοσπαστικής Αριστεράς ο ευρωπαϊσμός είναι πια ένας γερασμένος μύθος των ελίτ ή μια αδύναμη ηθικολογία δίχως σχέση με την αλήθεια της πολιτικής και της οικονομίας. Οι εικόνες της ύφεσης και κυρίως ο τρόπος χειρισμού της από τις κυβερνήσεις ενίσχυσαν αυτή την ψυχρή ματιά που το πρώτο το οποίο αναζητά είναι το ποιος κερδίζει και ποιος χάνει στο παιχνίδι των συμφερόντων και της κατανομής εξουσιών. Αλλά εδώ οι αντιευρωπαϊσμοί της Δεξιάς έχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα: στην ιδεολογική και φιλοσοφική τους μήτρα βρίσκουμε την αποδοχή των ανισοτήτων και την αβυσσαλέα εχθρότητα για όλα τα πολιτικά σχέδια που ζητούν να υπερβούν την αιώνια διαπάλη των εθνικών κοινοτήτων ή των κρατικών και πολιτισμικών μονάδων.

Για την Αριστερά τα πράγματα είναι μάλλον πιο σύνθετα. Ή σωστότερα, αυτό θα έπρεπε να ισχύει. Η ευκολία όμως με την οποία πολλοί μιλούν πλέον για την άθλια Ευρώπη και σπεύδουν να καλωσορίσουν το τέλος του ευρωπαϊσμού είναι ανησυχητική. Είναι μια ευκολία αποκαρδιωτική και κοντόθωρη διότι βοηθά στη διάδοση απλουστεύσεων που σκοτώνουν: για παράδειγμα, σε κύκλους της ριζοσπαστικής διανόησης η μέριμνα για την Ευρώπη ταυτίζεται με έναν ευρωκεντρισμό που συγκαλύπτει το «αποικιοκρατικό και ιμπεριαλιστικό φαντασιακό της Δύσης». Σε ευρύτερα ακροατήρια πληθαίνουν οι φωνές που μιλούν για τον νέο ολοκληρωτισμό δίχως αίσθηση του γελοίου και του πολιτικού μέτρου. Παράλληλα όμως με αυτές τις ολέθριες ταυτίσεις επιστρέφει και ο μύθος της αυτάρκειας, των νησίδων κοινωνικής εξουσίας σε μια Ελλάδα των κοινοτήτων που θα ξεκόψει, με πράξεις θεϊκής βούλησης, από το γραφειοκρατικό τέρας των Βρυξελλών.

Είναι, ωστόσο, πολύ διαφορετικό πράγμα η κριτική στα πεπραγμένα της ευρωπαϊκής ορθοδοξίας. Κάτι αναγκαίο και γόνιμο. Οπως είναι ζωτικής σημασίας η εγρήγορση, η διανοητική και πολιτική, απέναντι στη θεολογία της ανταγωνιστικής λιτότητας και στην τεχνοκρατική τύφλωση των στυλοβατών της. Αλλά ακόμα και στην πτώση της, ακόμα και στην «παρακμή» της, η Ευρώπη είναι αυτό που μας έλαχε, για να παραφράσω εδώ τον Αγγελο Ελεφάντη. Οι πολιτικές της αποτυχίες δεν κρύβονται, αλλά υπάρχουν και πολλές επιτυχίες που έχουν ενσωματωθεί σιωπηλά στους τρόπους ζωής και στους θεσμούς των ευρωπαϊκών χωρών. Και αισθάνομαι θυμό όταν ακούω ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι μια αυταρχική αυτοκρατορία που θα καταρρεύσει όπως η σοβιετική. Γιατί νομίζω ότι στην Ιστορία υπάρχουν αποτυχίες και αποτυχίες. Υπάρχουν οι αποτυχίες που αφήνουν ωστόσο χώρο για διορθώσεις, στροφές, αλλαγές πορείας και αναθεωρήσεις. Κι εκείνες οι αποτυχίες που η μοναδική τους έκβαση υπήρξε η ντροπή και η τραγωδία.

Η Ευρώπη που απογοητεύει και εξοργίζει τους πολίτες της, αυτή που βρίσκεται ίσως στη χειρότερη θέση από τη μεταπολεμική της ίδρυση, παραμένει, παρ’ όλα αυτά, μια υπόθεση του μέλλοντος. Η αβεβαιότητα και οι κίνδυνοι που την απειλούν εκ των ένδον υπενθυμίζουν πλέον ότι καμιά πρόοδος δεν είναι εγγυημένη από τους νόμους της Ιστορίας ή τις επιταγές του Ορθού Λόγου. Ποτέ άλλωστε η Ευρώπη δεν υπήρξε μια ασφαλής ή κληρονομημένη ταυτότητα: το πνεύμα της ήταν η ζωντανή αντίφαση. Ηταν η κίνηση των αντιφάσεων που επινοεί το χειρότερο και το καλύτερο, την απόγνωση αλλά και την ελπίδα μέσα και πέρα από την απόγνωση.

Σήμερα λέμε ότι υπάρχουν περισσότεροι λόγοι για απαισιοδοξία παρά για ελπίδα. Κανείς δεν μπορεί να το αρνηθεί αυτό, αν και ζουν ακόμα ανάμεσά μας κάποιοι που συγχέουν την ευρωπαϊκή ιδέα με τη χαζο-αισιοδοξία διαφημιστικής μακέτας και γλωσσάρι του μάνατζμεντ. Οι απειλές για την Ευρώπη δεν έρχονται από έξω αλλά από το εσωτερικό της. Είναι τα κοινωνικά της ρήγματα, οι περιφερειακές ανισότητες και οι αντιδημοκρατικές ροπές της νεοφιλελεύθερης τεχνοκρατίας. Είναι, πάνω από όλα, τα μίση που συνδυάζονται με την αδιαφορία και την αποξένωση των πολλών. Ολα αυτά όμως ζουν και βασιλεύουν και εκτός Ευρώπης. Και τα συναντά κανείς μεγεθυσμένα μαζί με τον πόλεμο, τη δικτατορία, την απουσία οποιουδήποτε κοινωνικού κράτους. Αν λοιπόν η Ευρώπη εξακολουθεί να είναι στοίχημα, τούτο οφείλεται σε έναν βασικό λόγο: στο ότι δεν αποτελεί μόνο μια «στρατηγική του Κεφαλαίου», ούτε μια συνωμοσία διευθυντηρίων και στοών, αλλά μια πολιτική υπόσχεση που αναζητεί διαρκώς το νόημά της. Και σε αυτό το πεδίο του νοήματος αξίζει κανείς να επιμένει, όσο και αν η απαισιοδοξία για την Ευρώπη μπορεί να εξελιχτεί σε μόδα της ανοιξιάτικης σεζόν.