Μαρία Δημητριάδου: Εκκλησία, κορωνοϊός και απαγορεύσεις

πηγή: ΕΥΧΗ

Πολλά ακούμε τις τελευταίες ημέρες σχετικά με τη λήψη μέτρων για την προφύλαξη από τον κορωνοϊό στις εκκλησίες.

Άλλοι ανησυχούν για τη δημόσια υγεία, άλλοι για τη δική τους, άλλοι για τη διαφύλαξη της Ορθόδοξης πίστης και δόγματος, άλλοι για πολλά από αυτά ή και για όλα αυτά.

Σχετικά με την προστασία από τον κορωνοϊό κατά την τέλεση της λατρευτικής ζωής, οι απόψεις διΐστανται. Τα αυστηρότερα μέτρα προστασίας πήρε εξ’ αρχής η Μητρόπολη Κορέας:

«1. Κατά την διάρκεια της θείας Λατρείας στους Ιερούς Ναούς μας όλοι οι πιστοί θα φορούν μάσκες.
2. Πριν την είσοδό τους στον ναό θα απολυμαίνουν τα χέρια τους με απολυμαντικό που υπάρχει στην είσοδο του ναού.

3. Δεν θα χαιρετούν κανέναν με χειραψία.
4. Δεν θα φιλούν το χέρι των κληρικών.
5. Δεν θα φιλούν τις εικόνες αλλά θα τις προσκυνούν τιμητικά με υπόκλιση.
6. Δεν θα χρησιμοποιούν τα λειτουργικά βιβλία κατά την ώρα της προσευχής.
7. Το Αντίδωρον θα το λαμβάνουν όχι από τον λειτουργό, αλλά μόνοι τους κατά την έξοδό τους από τον ναό.
8. Δεν θα παρατίθεται το κοινό γεύμα αγάπης μετά την θ. Λειτουργία της Κυριακής.
9. Δεν θα γίνονται οι διάφορες συναντήσεις πιστών και κατηχουμένων.

Ευχόμενοι σύντομα να ξεπεραστεί η κρίση στην χώρα μας και σε παγκόσμιο επίπεδο, ας παρακαλούμε με ταπεινό φρόνημα και πνεύμα μετανοίας τον Φιλάνθρωπο Κύριό μας να δείξει το έλεός Του και να μας απαλλάξει από το σοβαρό αυτό πρόβλημα.»[1]

Η Εκκλησία της Κύπρου όρισε παύση των ακολουθιών και αποχή από τη Θεία Κοινωνία για τρεις εβδομάδες[2], ενώ ο Μόρφου Νεόφυτος δήλωσε ότι θα συνεχίσει όπως ξέραμε μέχρι τώρα.[3] Η Εκκλησία της Ελλάδος ήθελε χρονικό και ποσοτικό περιορισμό των ακολουθιών[4]. Η Εκκλησία της Κρήτης ήθελε τις λειτουργίες να γίνονται κεκλεισμένων των θυρών[5], ενώ αναφορά σε Θεία Κοινωνία δεν είδα (αν κάποιος ξέρει περισσότερα, αν για παράδειγμα ξέρει ότι ήταν αποδεκτό να κοινωνούν ιερείς τους πιστούς στα σπίτια τους, ας το καταθέσει στα σχόλια). Η Εκκλησία της Ρωσίας επέβαλε αυστηρά υγειονομικά μέτρα:

«Μετά από το τέλος κάθε λειτουργίας, δεν θα επιτρέπεται στους πιστούς να φιλάνε τον σταυρό, ενώ ο ίδιος κανόνας ισχύει και για τις εικόνες, οι οποίες θα πρέπει να καθαρίζονται με απολυμαντικά υγρά συστηματικά. Η θεία μετάληψη θα πραγματοποιείται με κουταλάκια μιας χρήσεως, το αντίδωρο θα πρέπει όταν διανέμεται οι κληρικοί να φοράνε γάντια μιας χρήσεως όπως δεν θα επιτρέπεται να δίνουν το χέρι τους για φίλημα στους πιστούς.

Επίσης οι ιερείς όπως και οι ηγούμενοι και ηγουμένισσες των μοναστηριών και όσοι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους χώρους αυτούς, θα πρέπει να τηρούν απαρέγκλιτα του κανόνες υγιεινής και να απολυμαίνουν τα χέρια τους κατά την διάρκεια της ημέρας, τουλάχιστον μια φορά ανά δύο ώρες. Παράλληλα θα πρέπει να φροντίζουν ώστε να εξαερίζονται οι ναοί και οι λατρευτικοί χώροι των μοναστηριών, και μάλιστα να υπάρχει συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα εξαερισμού. Επίσης θα πρέπει να καθαρίζονται με απολυμαντικά διαλύματα τα έπιπλα κοινής χρήσεως που υπάρχουν στους ναούς, καθώς και τα πόμολα των θυρών.»[6]

Εδώ στην Ελλάδα όπως ξέρουμε, μετά την ανακοίνωση της απόφασης της Ιεράς Συνόδου η κυβέρνηση απαγόρευσε όλες τις συναθροίσεις σε χώρους λατρείας. Ειδικότερα για την Ορθόδοξη Εκκλησία αυτό σημαίνει απαγόρευση της εξομολόγησης, της τέλεσης της Θείας Λειτουργίας άρα και τη συμμετοχή στη Θεία Μετάληψη. Επιτρέπεται η μετάδοση ιερών ακολουθιών τηλεοπτικά – σε αυτή την περίπτωση προφανώς οι τελούντες τη Θεία Λειτουργία καταλύουν Σώμα και Αίμα μόνοι τους. Οι ναοί ως κτίρια, παραμένουν ανοικτοί για «ατομική προσευχή».[7] Οι Ιερές Μονές δεν δέχονται επισκέπτες και οι ακολουθίες τελούνται μόνο για τους μοναχούς/μονάζουσες.

Τις εξελίξεις αυτές ακολούθησε ο κλασικός διχασμός του εκκλησιαστικού σώματος: Κάποιοι φωνάζουν ότι θα «αποτειχιστούν» από την Εκκλησία της Ελλάδος για να συνεχίσουν τις ακολουθίες όπως πρώτα. Άλλοι κατηγορούν την Εκκλησία της Ρωσίας, ότι δεχόμενη τα κουταλάκια ή και τις απολυμάνσεις της λαβίδας σε οινόπνευμα πριν κοινωνήσει ο επόμενος πιστός, δέχεται ότι δεν είναι το Σώμα και το Αίμα του Χριστού στο Άγιο Ποτήριο, αλλά πρόκειται για απλό ψωμί και κρασί που μπορεί να μεταδίδει ασθένειες κτλ. Άλλοι λένε ότι μόνο η Θεία Κοινωνία δεν μεταδίδει ασθένειες, ενώ ο ασπασμός των εικόνων μπορεί και να μεταδίδει. Άλλοι, ότι από τη στιγμή που κάποιος βρίσκεται μέσα στο ναό, ειδικά εκεί μέσα δεν αρρωσταίνει, άρα δεν υπάρχει λόγος για ιδιαίτερες απολυμάνσεις και μέτρα προστασίας. Έχει τεθεί και θέμα παραβίασης της θρησκευτικής ελευθερίας λόγω της απαγόρευσης των ακολουθιών, με νομικά επιχειρήματα.[8]

Πάνω σε όλα αυτά, ακολουθούν μερικές σκέψεις. Ξεκινάμε αποδεχόμενοι ως γεγονός, το ότι ο κορωνοϊός προκαλεί σοβαρή, ακόμα και θανατηφόρα ασθένεια σε πολλούς ανθρώπους και μεταδίδεται πολύ εύκολα.

• Σίγουρα αποτελεί παραβίαση της θρησκευτικής ελευθερίας η απαγόρευση των ακολουθιών και της συμμετοχής στη Θεία Ευχαριστία. Όμως από την άλλη, όταν «κυκλοφορεί» μια σοβαρή ασθένεια, ΑΚΟΜΑ ΚΙ ΑΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΠΟΛΥΤΑ ΣΙΓΟΥΡΟΙ ότι ο εκκλησιασμός δεν την μεταδίδει, θα πρέπει να λάβουμε μέτρα να ησυχάσει η συνείδηση και αυτών που δεν είναι σίγουροι, ώστε να μην αντιμετωπίζουν τους συμμετέχοντες στον εκκλησιασμό σαν πιθανούς φορείς της μόνο και μόνο επειδή εκκλησιάζονται. Δηλαδή, η λήψη μέτρων δεν είναι μόνο θέμα υπευθυνότητας του χριστιανού αναφορικά με την υγεία των συνανθρώπων του, είναι και θέμα κοινωνικής ειρήνης.
• Ως χριστιανοί, γνωρίζουμε μετά από αιώνες συμμετοχής του εκκλησιαστικού σώματος στη Θεία Ευχαριστία, ότι ειδικά από το Μυστήριο αυτό ΔΕΝ μεταδίδονται ασθένειες. Γνωρίζουμε ότι οι ιερείς μας μετά τη Θεία Λειτουργία καταλύουν ό,τι έχει μείνει στο Άγιο Ποτήριο, με την ίδια λαβίδα που χρησιμοποίησαν όλοι οι συμμετέχοντες, κι όμως δεν αρρωσταίνουν με μεγαλύτερη συχνότητα από τον υπόλοιπο κόσμο. Γνωρίζουμε για τον ιερέα που λειτουργούσε επί 10 χρόνια στη Σπιναλόγκα και ποτέ δεν κόλλησε λέπρα. Γνωρίζουμε για τον άγιο Ιωάννη Μαξίμοβιτς που έφαγε τη Θεία Κοινωνία αφού την έφτυσε ετοιμοθάνατη γυναίκα με λύσσα, για τον ιερομόναχο Βενέδικτο Πετράκη που έφαγε τη Θεία Κοινωνία αφού την έφτυσε ετοιμοθάνατος φυματικός, που έκανε αιμόπτυση, κι όμως δεν έπαθαν τίποτα.[9] Μερικοί ίσως γνωρίζουμε ότι υπάρχει και επιστημονική μελέτη γι’ αυτό το θέμα.[10] ΟΜΩΣ, αυτή μας την πεποίθηση δεν την συμμερίζονται οι μη πιστοί άνθρωποι. Οι οποίοι μπορούν να θεωρήσουν ότι οι συγκεκριμένοι ιερείς, ή άλλοι που ίσως τους αναφέρουμε σε συζήτηση, είχαν έναν πολύ ισχυρό οργανισμό, ειδικά αντισώματα για συγκεκριμένες νόσους κ.α. Και ο Θεός μας, που είναι άρχοντας και δεν θέλει κανείς να Τον ακολουθεί με το ζόρι, δεν τους επιβάλλεται κάνοντας το θαύμα τόσο ξεκάθαρο, ώστε να μην μπορούν να το αρνηθούν, αλλά τους αφήνει πάντα ελεύθερους να επιλέξουν τι θα πιστεύουν για το θέμα. ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΩΣ, δεν υπάρχει τρόπος να αποδείξουμε πότε ακριβώς κολλάει κάποιος μια ασθένεια, άρα δεν υπάρχει τρόπος να αποδείξουμε κι ότι κάποιος που θα νοσήσει από μια ασθένεια επειδή ήρθε σε επαφή με φορέα της το απόγευμα της Δευτέρας, δεν το έπαθε αυτό επειδή κοινώνησε το πρωί της Κυριακής. Έχοντας υπόψη όλα αυτά, θα δεχόμουν αδιαμαρτύρητα να αλλάξει προσωρινά ο τρόπος μετάδοσης της Θείας Κοινωνίας, για να μην σκανδαλίζονται οι μη πιστοί άνθρωποι και να μην ανησυχούν, θεωρώντας ότι συμμετέχοντας στο Μυστήριο υπονομεύουμε την υγεία τους. Εξάλλου, ο τρόπος της Θείας Μετάληψης που ισχύει σήμερα εφαρμόζεται από τον 9ο αιώνα. Πριν είχαμε την ξεχωριστή μετάληψη του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου, όπως κάνουμε και σήμερα στη Λειτουργία του αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου.[11] Οπότε δεν έχω καμία ένσταση στα μέτρα που έλαβαν λόγω του κορωνοϊού, η Μητρόπολη Κορέας και η Εκκλησία της Ρωσίας. Έχω όμως ένσταση στα μέτρα που έλαβε η Εκκλησία της Κύπρου απαγορεύοντας τη Θεία Κοινωνία για τρεις εβδομάδες. Και γι’ αυτό θα αναφέρω τον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος όχι μόνο συνιστούσε πολύ συχνή συμμετοχή στο Μυστήριο, αλλά δεν ήταν αντίθετος σε πρακτικές τη εποχής του να μεταλαμβάνουν οι πιστοί και μόνοι τους, με μερίδες Θείας Κοινωνίας που διατηρούσαν στο σπίτι τους.[12] Ταπεινά φρονώ ότι αυτό δεν είναι αδύνατον να γίνει και τώρα, τουλάχιστον με τους πιστούς αυτούς που έχουν πνευματικό πατέρα στον οποίο εξομολογούνται, και ο οποίος τους δίνει την άδεια να κοινωνούν. Μάλιστα, σήμερα ίσως να είναι και πολύ πιο εύκολο.
• Ενώ για τη Θεία Μετάληψη έχουμε ξεκάθαρο δόγμα ότι δεν μεταδίδει ασθένειες, και πληθώρα περιστατικών που το αποδεικνύουν, δεν υπάρχει τίποτα τέτοιο απ’ όσο γνωρίζω, σχετικά με τον εκκλησιασμό και τον ασπασμό των εικόνων και του Τιμίου Σταυρού. Αλλά και να υπήρχε, νομίζω ότι θα ήταν καλύτερα να ακολουθήσουμε τα μέτρα που λήφθηκαν στην Κορέα και τη Ρωσία, ώστε να αναπαυθούν και οι μη χριστιανοί συνάνθρωποί μας. Όπως δεν θέλουμε να επιβάλλεται σ’ εμάς απαγόρευση της λατρείας μας, έτσι δεν δικαιούμαστε να απαιτούμε να συμμετέχουμε στη λατρεία μας με τρόπο που θεωρείται επικίνδυνος για τη δημόσια υγεία. Δεν νομίζω ότι η άρνησή μας να εφαρμόσουμε μέτρα, με τα οποία και η λατρεία μας θα τελείται και οι συνάνθρωποί μας θα αισθάνονται ασφαλείς, συνιστά ομολογία πίστεως.
• Τέλος, συντάσσομαι με τη θέση του καθηγητή Κυριάκου Κυριαζόπουλου να εφαρμοστούν από την πολιτεία «μέσα που δεν θα ανέστελλαν, δηλ. δεν θα απαγόρευαν προσωρινά, αλλά θα περιόριζαν λιγότερο σοβαρά το θεμελιώδες δικαίωμα των θρησκευμάτων στην ελευθερία λατρείας στη συλλογική της διάσταση, λόγω των προληπτικών μέτρων για την προστασία της δημόσιας υγείας από τον κορωνοϊό».[13] Νομίζω ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος να αρνηθεί η κυβέρνηση την τέλεση των ακολουθιών, αν γίνονται κεκλεισμένων των θυρών με τη δυνατότητα μετάδοσης της Θείας Κοινωνίας στα σπίτια των πιστών, ή αν τελούνται με μέτρα σαν αυτά που λήφθηκαν στην Κορέα και τη Ρωσία. Ή ακόμα, αν υπάρξει ένας τρίτος τρόπος που να συνδυάζει πρακτικές από όλα τα παραδείγματα και τις επεκτείνει – αν για παράδειγμα, οι πιστοί μεταλαμβάνουν στα σπίτια από τους ιερείς χωρίς τη χρήση κοινής λαβίδας ή αν απαγορευθεί ο ασπασμός των εικόνων και εκτός των ακολουθιών, όταν οι πιστοί προσέρχονται στο ναό για «ατομική προσευχή». Κι αυτό επειδή θεωρώ ότι το ζητούμενο δεν είναι η επιμονή διατήρησης μιας συγκεκριμένης παράδοσης, η οποία μπορεί να προσαρμόζεται ανάλογα με τις εξωτερικές συνθήκες κι έχει ήδη προσαρμοστεί πολλές φορές μέχρι τώρα, αλλά η διαφύλαξη του πυρήνα της πίστης μας και της λειτουργικής μας ζωής σε δύσκολους καιρούς.

__________________________________________

[1] Οδηγίες για την προστασία εκ του κορονοϊού (Μητρόπολη Κορέας), https://ierapostoli.wordpress.com/2020/03/04/instructions-for-protection-against-coronavirus-metropolis-of-south-korea/

[2] Κορωνοϊός Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου: Αποχή 3 εβδομάδες για τους πιστούς από ακολουθίες, https://orthodoxia.online/ekklisia/koronoios-iera-archiepiskopi-kyproy-apochi-3-evdomades-gia-toys-pistoys-apo-akoloythies

[3] "Aνταρσία" από τον Μητροπολίτη Μόρφου που καλεί σε συνέχιση των Ακολουθιών, https://www.alphanews.live/cyprus/antarsia-apo-ton-mitropoliti-morfoy-poy-kalei-se-synehisi-ton-akoloythion

[4] Καρανάσιος, Σπύρος, Κορωνοϊός, Εκκλησία: Αναβάλλονται οι καθημερινές Λειτουργίες, γάμοι και βαφτίσεις, https://tvstar.gr/ellada-articles/114280-koronoios-ekklisia-anavallontai-oi-kathimerines-leitourgies-gamoi-kai-vaftiseis

[5] Κορωνοϊός: Χωρίς πιστούς οι λειτουργίες στην Εκκλησία της Κρήτης – Η απόφαση, https://www.skai.gr/news/greece/koronoios-xoris-pistous-oi-leitourgies-stin-ekklisia-tis-kritis-i-apofasi

[6] Κορονοϊός: Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία εφαρμόζει αυστηρά μέτρα υγειονομικής προστασίας, https://www.news247.gr/kosmos/koronoios-i-rosiki-orthodoxi-ekklisia-efarmozei-aystira-metra-ygeionomikis-prostasias.7604392.html

[7] Αναστέλλονται όλες οι θρησκευτικές λειτουργίες με απόφαση της κυβέρνησης, https://www.kathimerini.gr/1069449/article/epikairothta/politikh/anastellontai-oles-oi-8rhskeytikes-leitoyrgies-me-apofash-ths-kyvernhshs

[8] Κυριαζόπουλος, Κυριάκος, "Η προσωρινή απαγόρευση της λατρείας, για την προστασία της υγείας, παραβιάζει τη θρησκευτική ελευθερία", https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/35960-i-prosorini-apagoreusi-tis-latreias-gia-tin-prostasia-tis-ugeias-parabiazei-ti-thriskeutiki-eleutheria

[9] 1. Ο Ιωάννης Μαξίμοβιτς και η γυναίκα με τη λύσσα

Θα διηγηθούμε ένα γεγονός που παρουσιάζει την ακλόνητη πίστη του Αγίου Ιωάννη Μαξίμοβιτς Επισκόπου Σαγγάης, Βρυξελλών και Σαν Φρανσίσκο (+1966) στον Χριστό, το οποίο διηγείται η Ο. Σκοπικιένκο κι έχει επιβεβαιωθεί από πολλά άτομα της Σαγγάης.

"Κάποια κυρία Νενχίκοβα υπέστει δάγκωμα από λυσσασμένο σκυλί. Προφανώς δεν πήρε την κατάστασή της στα σοβαρά κι αμέλησε τα εμβόλια κατά της λύσσας, με αποτέλεσμα μετά από σύντομο χρονικό διάστημα, να προσβληθεί από αυτήν την τρομερή ασθένεια. Ο Άγιος Ιωάννης Μαξίμοβιτς έμαθε το γεγονός κι έσπευσε να συναντήσει την ετοιμοθάνατη γυναίκα. Αμέσως την κοινώνησε, αλλά όμως αυτή έπαθε κρίση λόγω της ασθένειας της λύσσας, άρχισε να αφρίζει από το στόμα κι έφτυσε τη Θεία Κοινωνία που μόλις είχε λάβει. Επειδή όμως η Θεία Κοινωνία δεν επιτρέπεται να πέσει κάτω, ο Άγιος έσκυψε αμέσως, μάζεψε τα Τίμια Δώρα, που μόλις είχε φτύσει κάτω στο πάτωμα η άρρωστη γυναίκα και τα έφαγε εκείνος! Αμέσως οι γύρω του, του είπαν: «Βλαντίκα τι κάνεις εκεί; Η λύσσα είναι τρομερά κολλητική». Ο Βλαντίκα όμως, ειρηνικά τους απάντησε: «Δεν θα πάθω απολύτως τίποτα, γιατί είναι τα άχραντα Δώρα, το Σώμα και το Αίμα του Χριστού». Κι έγινε ακριβώς όπως το είπε, δεν έπαθε απολύτως τίποτα"!

(«Άγιος Ιωάννης Μαξίμοβιτς, Επίσκοπος Σαγγάης και Σαν Φρανσίσκο», Συλλογικό έργο, Εκδόσεις Αγ. Νεκταρίου Δωρίδος, http://www.catacomves.gr/agios-ioannis-maximovits-nf54)

2. Ο π. Βενέδικτος Πετράκης και ο ετοιμοθάνατος φυματικός

Στα Ιωάννινα, κοντά στο ναό των Άγιων Αναργύρων του Κάστρου μέσα στο κάστρο του Αλή Πασά, ήταν το μικρό Φθισιατρείο με τους ετοιμοθάνατους φυματικούς.

Στα χρόνια 1938 - 1940 μετά τη Θεία Λειτουργία, ο Πατέρας Βενέδικτος Πετράκης πήγαινε κάθε Τετάρτη κι όποτε άλλοτε χρειαζόταν και κοινωνούσε τους αρρώστους.

Μία μέρα κοινώνησε και έναν φυματικό ετοιμοθάνατο. Εκείνος αμέσως, μόλις εκοινώνησε, έκαμε αιμόπτυση. Ο Πατέρας Βενέδικτος με την Αγία Λαβίδα μάζεψε την αιμόπτυση, που είχε και την Θεία Κοινωνία μέσα και την έφαγε.

Οι γιατροί που το είδαν τρόμαξαν και φώναξαν:

- Μα! Είναι στα καλά του αυτός ο παπάς ή τρελάθηκε;! Πάει αυτός...! Θα του έλθει αμέσως καλπάζουσα!

Τόση δυστυχώς πίστη είχαν εκείνοι. Που να είχαν την πίστη του Πατρός Βενέδικτου. Ο Πατέρας Βενέδικτος δεν τους έδωσε σημασία και φυσικά δεν έπαθε τίποτα. Εγνώριζε ότι στην Θεία Κοινωνία είναι ο Χριστός, ο Θεός που είναι «πυρ καταναλίσκον».

(Βασιλόπουλος, Χαράλαμπος, «Βενέδικτος Πετράκης, ο φλογερός ιεροκήρυξ», Εκδόσεις Ορθόδοξος τύπος, σελ.21, http://books.orthodoxostypos.gr/product/βενεδικτοσ-πετρακησ/)

[10] Μάτσος, Γιώργος, Θεία Κοινωνία και Επιστήμη, https://www.antibaro.gr/article/26282?fbclid=IwAR1UI1JKFhB5-0HQYAcYrt1PfHcL0aBMkXaH4Tmmlv-x6EJ912768xfH0qA

[11] Ζαραβέλας, Γεώργιος, Η εισαγωγή και η χρήση της λαβίδας στη Θεία Κοινωνία, https://proskynitis.blogspot.com/2020/03/blog-post_82.html

[12] Χαρώνης, Βασίλειος, Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Μεγάλου Βασιλείου, Ιδιωτική έκδοση https://www.ebooks.gr/gr/παιδαγωγικη-ανθρωπολογια-μεγαλου-βασιλειου-367762.html. Απόσπασμα: 999. Ακόμη λοιπόν και το να κοινωνεί κανείς καθημερινά το άγιο Σώμα και Αίμα του Χρίστου είναι καλό και ωφέλιμο, εφόσον ο Ίδιος λέει σαφώς: «Εκείνος που τρώει τη Σάρκα μου (με το μυστήριο της θείας Ευχαριστίας) και πίνει το Αίμα μου έχει ζωή αιώνια»1. Γιατί ποιος αμφιβάλλει ότι το να μετέχει κανείς συνεχώς στη ζωή (που είναι ο Χριστός) δεν είναι τίποτε άλλο παρά να ζει μια πλούσια και γεμάτη από όλα τα είδη των αγαθών ζωή; Εμείς πάντως κοινωνούμε τέσσερις φορές την εβδομάδα, δηλαδή Κυριακή, Τετάρτη, Παρασκευή και Σάββατο, αλλά επίσης και τις άλλες ημέρες, όταν υπάρχει μνήμη κάποιου Αγίου. Εξάλλου το να εξαναγκάζεται κανείς στις περιόδους διωγμού, εφόσον δεν υπάρχει ιερεύς και μάλιστα λειτουργός, να λαμβάνει με τα δικά του χέρια την θεία Κοινωνία, είναι περιττό να αποδείξω ότι αυτό δεν είναι καθόλου αξιόμεμπτο, αφού την πρακτική αυτή έχει κατοχυρώσει μακρά συνήθεια με τα ίδια τα γεγονότα. Πράγματι όλοι όσοι μονάζουν στην έρημο, όπου δεν υπάρχει ιερεύς, μεταλαμβάνουν μόνοι τους από τη θεία Κοινωνία που διατηρούν στα ερημητήρια τους. Στην Αλεξάνδρεια δε και σ’ όλη την Αίγυπτο ακόμη και κάθε λαϊκός έχει συνήθως Κοινωνία στο σπίτι του και μεταλαμβάνει οποτεδήποτε θέλει... "Άλλωστε και στην Εκκλησία ο ιερεύς παραδίδει την αγία Μερίδα και εκείνος που την δέχεται την κρατεί με όλη την ελευθερία και έτσι την πλησιάζει στο στόμα του με το δικό του χέρι. Το ίδιο είναι λοιπόν κατ’ ουσίαν, είτε μία Μερίδα δεχθεί κανείς από τον ιερέα είτε πολλές Μερίδες μαζί 2. [Επιστ. 93, Προς Καισαρίαν Πατρικίαν περί Κοινωνίας, ΕΠΕ3, 502-504 ΒΕΠ55,124-125ΜG 32, 484-485). Ι.Ιω. 6,54. https://www.sostis.gr/blog/item/1695-i-theia-koinwnia-megalou-basileiou

[13] Κυριαζόπουλος, Κυριάκος, "Η προσωρινή απαγόρευση της λατρείας, για την προστασία της υγείας, παραβιάζει τη θρησκευτική ελευθερία", https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/35960-i-prosorini-apagoreusi-tis-latreias-gia-tin-prostasia-tis-ugeias-parabiazei-ti-thriskeutiki-eleutheria