ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΡΑΡΧΕΣ

του Γ. Μ. Βαρδαβά

[Ομιλία στο 3ο ΓΕΛ Ηρακλείου στις 30/1/2015]

Τι κομίζει στη ρευστή μετανεωτερική εποχή μας η διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών; 

Ορισμένοι, επικαλούμενοι θεωρήσεις που ξεκινούν από έναν όψιμο μεταδομιστικό στρουκτουραλισμό και εκβάλλουν στη μπαρτιανή σημειολογία κάνουν λόγο για «κατασκευές». Θα άξιζε ίσως τον κόπο να συζητήσουμε το θέμα, αν οι θεωρήσεις αυτές δεν είχαν έντονα εντός τους αυτό που θέλουν δήθεν να στηλιτεύσουν: εμφορούνται από έντονη ιδεολογική μονομέρεια και δογματισμό, αποτελούν εξίσου μεταμοντέρνες «κατασκευές» και μάλιστα κανονιστικά επιβαλλόμενες μέσω της επίκλησης άσχετων θεωρήσεων καταξιωμένων στοχαστών. Από την άλλη πλευρά τα κείμενα σώζονται. Συνεπώς ιδού πεδίον δόξης λαμπρόν! Δεν μιλάμε για κάτι φαντασιακό αλλά για κείμενα όπου έκαστος μπορεί να εντρυφήσει και να βγάλει τα συμπεράσματα του. Είναι πολλές οι φωνές που προσπαθούν να σχετικοποιήσουν την αξία της διδασκαλίας των Τριών Ιεραρχών ωστόσο κάτι τέτοιο είναι ανελαστικό και ανεδαφικό τουλάχιστον για τον απροκατάληπτο μελετητή. Σε τελική ανάλυση άλλο είναι η κριτική και άλλο ο δοκησίσοφος δογματισμός.

Μόλις που χρειάζεται να αναφερθεί στο σημείο αυτό, προς αποφυγήν πάσης παρεξηγήσεως, ότι άλλο είναι η σύνθεση ελληνικής παιδείας και χριστιανισμού στην οποία αποφασιστικά συνέβαλαν οι Τρεις Ιεράρχες και άλλο τα αλήστου μνήμης «ελληνοχριστιανικά» ιδεολογήματα. 

Αλλά ας πάμε στην ουσία. Θα επικεντρωθούμε σε δυο βασικά σημεία από τον πλούτο της διδασκαλίας των Τριών Ιεραρχών που είναι επίκαιρα διαχρονικά: α) την αξία της παιδείας και της καλλιέργειας και β) την κοινωνική τους διδασκαλία.

Σταχυολογούμε στη συνέχεια ελάχιστα σημεία από τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών για την παιδεία.

1. «Οὐ τοῦτο κωλύω, τὸ τελείαν γνῶσιν ἔχειν, ἀλλὰ τὸ μετὰ ἀγάπης ταύτην ἔχειν» υπογραμμίζει χαρακτηριστικά ο Χρυσόστομος (PG 61,161). Δεν αρκεί λοιπόν μόνο η μόρφωση, χρειάζεται και η καλλιέργεια συνδυασμένη με την πολυεδρική αρετή της αγάπης. Παιδεία χωρίς αγάπη είναι γράμμα κενό.

2. Ο Μέγας Βασίλειος στον λόγο του «Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὁφελοῖντο λόγων» τονίζει:

Καὶ σχεδὸν ἅπαντες ὧν δὴ καὶ λόγος τίς ἐστιν ἐπὶ σοφία, ἢ μικρὸν ἢ μεῖζον εἰς δύναμιν ἕκαστος ἐν τοῖς ἑαυτῶν συγγράμμασιν ἀρετῆς ἔπαινον διεξῆλθον· οἷς πειστέον καὶ πειρατέον ἐπὶ τοῦ βίου δεικνύναι τοὺς λόγους. Ὡς ὅ γε τὴν ἄχρι ῥημάτων παρὰ τοῖς ἄλλοις φιλοσοφίαν ἔργω βεβαιῶν 

οἶος πέπνυται· τοὶ δὲ σκιαὶ ἀΐσσουσι.

***

[Απόδοση Β. Μουστάκη: Ὅλοι, λοιπόν, σχεδὸν οἱ ἀξιόλογοι γιὰ τὴ σοφία τους ἄνθρωποι, ἄλλος λιγότερο κι ἄλλος περισσότερο, κι ὁ καθένας μὲ τὸν τρόπο του, ἔχουν ἐξυμνήσει, στὰ ὅσα ἔγραψαν, τὴν ἀρετή. Αὐτοὺς πρέπει νὰ πιστεύουμε καὶ νὰ πασχίζουμε νὰ ἐφαρμόσουμε στὴ ζωή μας τὰ λόγια τους. Διότι ὅποιος στηρίζει μὲ πράξεις τὴ φιλοσοφία, ποὺ ἄλλοι τὴν περιορίζουν στὰ λόγια 

αὐτὸς μονάχα ἔχει νοῦ, 

σὰν σκιὲς οἱ ἄλλοι γυροφέρνουν].

3. Η παιδεία κατά τους Τρεις Ιεράρχες πρέπει να είναι «δρόμος απελευθέρωσης και όχι διαδικασία εξαναγκασμού και ανελευθερίας». Ουτοπικά φαίνονται όλα αυτά σε μια εποχή γενικής απαξίωσης των ανθρωπιστικών αξιών στο όνομα των δεξιοτήτων και της «παραγωγικότητας». Η χρησιμοθηρία, η εργαλειοποίηση, ο κομφορμισμός, ο φορμαλισμός, η κοινοτοπία κυριαρχούν. Η αυτενέργεια του εκπαιδευτικού και των μαθητών τίθεται σε δεύτερη μοίρα. Μοναδικός σκοπός η διεκπεραίωση: να βγει η ύλη και έτερον ουδέν. 

Η κοινωνική διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών εδράζεται στην ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, την αγάπη, την αλληλεγγύη, την ανιδιοτέλεια και την κοινοκτημοσύνη, κατά το πρότυπο της πρώτης χριστιανικής κοινότητας των Ιεροσολύμων.

Ο Χρυσόστομος κάνει μια καίρια επισήμανση για το κοινωνικό πρόβλημα της εποχής του που δυστυχώς είναι θλιβερά επίκαιρη: «Τὸ γὰρ πλεῖστον μέρος τῶν ἀνθρώπων πενίᾳ συζῇ καὶ ταλαιπωρίαις καὶ πόνοις» (PG 48, 581A). 

Η βασική αιτία του κοινωνικού προβλήματος είναι κατά τον ιερό Χρυσόστομο η εγκατάλειψη της αρχέγονης κοινοκτημοσύνης και η εισαγωγή του θεσμού της ιδιοκτησίας: «Τὸ σὸν καὶ τὸ ἐμὸν, τοῦτο δὴ τὰ πάντα ἀνατρέπον» (PG 47, 366A).

Ο Μέγας Βασίλειος συμπληρώνει: «αν αυτός που απογυμνώνει το ντυμένο ονομάζεται λωποδύτης, αυτός που δεν ντύνει το γυμνό, αν και μπορεί να το κάνει, δεν είναι το ίδιο;».

Και ο Γρηγόριος τονίζει: «Μην τεντώνεις τα χέρια σου στον ουρανό αλλά στα χέρια των φτωχών. Αν εκτείνεις τα χέρια σου στα χέρια των φτωχών έπιασες την κορυφή του ουρανού».

Μόλις που χρειάζεται να πούμε ότι η διδασκαλία αυτή δεν έμεινε στα λόγια. Ο Βασίλειος και ο Χρυσόστομος ήταν οι εμπνευστές ενός δημοσίου συστήματος υγείας που σταδιακά απλώθηκε σε ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Η «Βασιλειάδα», ήταν ένα συγκρότημα ευαγών ιδρυμάτων, που ίδρυσε ο Μέγας Βασίλειος και εκεί βρήκαν καταφύγιο πτωχοί, ορφανά, λεπροί, απόκληροι και εμπερίστατοι ανεξαρτήτως αν ήταν χριστιανοί ή ειδωλολάτρες. 

Επί των ημερών του Χρυσοστόμου η εκκλησία της Κωνσταντινούπολης έτρεφε 7000 φτωχούς. Ο ίδιος έδινε μεγάλα ποσά για να εξασφαλίσει την ελευθερία πολλών δούλων. Η δε αρετή της ακτημοσύνης εφαρμόστηκε και από τους τρεις (ενώ ήταν πάμπλουτοι μοίρασαν όλα τα υπάρχοντα τους στους φτωχούς). 

Δείγμα του ρηξικέλευθου αλλά και βαθιά ανθρωπιστικού πνεύματος που διακατείχε το Χρυσόστομο αποτελεί το γεγονός ότι και αυτή ακόμα η ύπαρξη εκκλησιαστικής περιουσίας τον ενοχλούσε, αν και τα εισοδήματα της δεν ήταν υπέρμετρα. Τον ενοχλούσε μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε συνιστούσε στους πιστούς αντί να δίνουν χρήματα για τη διακόσμηση των ναών να τα δίνουν αυτοπροσώπως στους φτωχούς. Έτσι εξυψώνεται το ανθρώπινο πρόσωπο και προάγεται η κοινωνικότητα.

Η σκληρή κριτική των Τριών Ιεραρχών στους έχοντες και κατέχοντες δεν γίνεται από μνησικακία ή ταξικό μίσος αλλά από ενδιαφέρον για τους εμπερίστατους, τους εξαθλιωμένους, τους απελπισμένους, τους πένητες.

Η επιμονή του Χρυσοστόμου να χτίσει λεπροκομείο στην πλουσιότερη συνοικία της Κωνσταντινούπολης θα προκαλέσει την «μήνι» των πλουσίων, που διαπίστωσαν ότι απομειώνονταν οι αξίες των πολυτελών ακινήτων τους λόγω της γειτνιάσεως με το εν λόγω ίδρυμα. Αποτέλεσμα: η δίωξη του Χρυσοστόμου, η εξορία και εν τέλει ο θάνατος του.

Ο Μέγας Βασίλειος στηλιτεύει τη δράση των μαυραγοριτών και των τοκογλύφων στα χρόνια του μεγάλου λιμού, διοργανώνει συσσίτια, βοηθάει τους αδύναμους, ζητά την απαλλαγή των φτωχών από την επαχθή και δυσβάστακτη φορολογία.

Αξεπέραστος είναι ο ορισμός του διωνύμου «πλούτος-φτώχεια» από τον ιερό Χρυσόστομο: «Πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει πολλά, αλλά αυτός που δεν χρειάζεται πολλά. Φτωχός δεν είναι εκείνος που δεν έχει τίποτα, αλλά αυτός που επιθυμεί πολλά» (PG 48, 982C).

Σε άλλο σημείο ο Χρυσόστομος διευκρινίζει: «Πάντοτε λέω ότι δεν καταφέρομαι εναντίον του πλούσιου, αλλά κατά του άρπαγα. Άλλο πλούσιος και άλλο άρπαγας. Άλλο εύπορος και άλλο πλεονέκτης.Είσαι πλούσιος; Δεν σε εμποδίζω. Είσαι άρπαγας; Σε κατηγορώ(…) Και οι πλούσιοι είναι παιδιά μου και οι φτωχοί είναι παιδιά μου» (PG 52, 399C).

Κλείνουμε με μερικά αποσπάσματα από τη σπουδαία Ομιλία προς τους πλουτούντας του Μεγάλου Βασιλείου (απόδοση Γ. Κοροπούλης), η οποία, ορθά επισημάνθηκε ότι «εναλλάσσει τον λίβελο κατά της άνισης κατανομής του κοινωνικού πλούτου μ’ ένα απροσχημάτιστο κήρυγμα κοινοκτημοσύνης»:

1

Ώστε όποιος αγαπά σαν τον εαυτό του αυτόν που είναι πλάι του δεν κατέχει τίποτα παραπάνω απ’ αυτόν που είναι πλάι του. Κι εσύ δείχνεις να έχεις πολλά. Από που; Προφανώς επειδή η δική σου απόλαυση σου φάνηκε προτιμότερη απ’ το να παρηγορείς τους πολλούς. Όσο όμως πλεονάζουν τα πλούτη σου, τόσο σου λείπει η αγάπη.

2 

Ξέρω πολλούς που νηστεύουν, προσεύχονται, στενάζουν και δείχνουν όλη την ανέξοδη ευλάβεια, σ’ όσους θλίβονται όμως δεν δίνουν δεκάρα. Τι τους ωφελεί η υπόλοιπη αρετή;

3

Γιατί όσοι αγαπούν το χρυσό, χαίρονται να τους δένουν, φτάνει να’ ναι οι χειροπέδες χρυσές.

4

Όταν μπαίνω στο σπίτι νεόπλουτου που μεγαλοπιάνεται και το βλέπω γανωμένο παντού με λουλούδια, ξέρω πως δεν κατέχει τίποτα πολυτιμότερο απ’ όσα φαίνονται, αλλά στολίζει τα άψυχα και έχει αστόλιστη την ψυχή. Πες μου, τόσο πια απαραίτητα είναι τα αργυρά κρεβάτια και τα αργυρά τραπέζια, τα ελεφάντινα καθίσματα και τα ελεφάντινα αμάξια. ώστε για χάρη τους τα πλούτη να μην περνούν στους φτωχούς, μολονότι χιλιάδες στέκουν έξω απ’ την πόρτα σου και κάθε εξαθλιωμένου ακούς τη φωνή; Όμως εσύ αρνείσαι να δώσεις, γιατί λες πως ποτέ δεν θα έφτανε για όλους όσοι ζητούν. Και με τη γλώσσα ορκίζεσαι, αλλά σ’ ελέγχει το χέρι σου. Γιατί σιωπώντας το χέρι διαλαλεί πως λες ψέματα, καθώς η πέτρα του δαχτυλιδιού σου το κάνει ν’ αστράφτει. Πόσους θ’ απάλλασσε ένα δαχτυλίδι σου απ’ τα χρέη τους; Πόσα σπίτια που καταρρέουν θ’ ανόρθωνε;

5

Ο πλεονέκτης όμως δεν σέβεται τον χρόνο, δεν ξέρει σύνορα, δεν παραδέχεται τη σειρά της διαδοχής, αλλά μιμείται τη βία της φωτιάς• όλα τα κατατρώει, σε όλα εξαπλώνεται.[…]Τίποτα δεν αντιστέκεται στη βία του πλούτου• όλα υποκύπτουν στην τυραννία του, όλα ζαρώνουν κάτω απ’ την εξουσία του, έτσι που όποιος αδικήθηκε να σκέπτεται μάλλον πως δεν θα πάθει κι άλλο κακό παρά να ζητάει το δίκιο του για όσα έπαθε ήδη.[…] Αν αντιμιλήσεις, σε χτυπούν• αν θρηνήσεις, σε καταγγέλλουν ότι εξύβρισες, και προσάγεσαι, και θα βρεθείς στο κελί. Κι οι συκοφάντες πανέτοιμοι, να θέσουν σε κίνδυνο τη ζωή σου. Θα είσαι ευχαριστημένος αν απαλλαγείς απ΄ όλα αυτά εκχωρώντας και κάτι παραπάνω εντέλει.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

Ηλία Βουλγαράκη, Χριστιανισμός και κόσμος, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1993

Χρ. Γιανναρά, Το αλφαβητάρι της πίστης, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1983

Ανδρέα Αργυρόπουλου, Το επαναστατικό μήνυμα των Τριών Ιεραρχών, Αθήνα 2009

Απ. Νικολαΐδη, Η κρίση υπό το φως της διδασκαλίας των Τριών Ιεραρχών, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2015

Μέγας Βασίλειος, Ομιλία προς τους πλουτούντας, μεταγραφή: Γιώργος Κοροπούλης, Αθήνα 2013