Νεωτερικότητα και συντήρηση

Tου Θάνου Bερέμη

 Πηγή: Καθημερινή, 18-7-2010

φωτό: neolaia.gr

Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε εκσυγχρονιστές και συντηρητικούς αποτελεί διαρκές μοτίβο στην ευρωπαϊκή ιστορία του 19ου και του 20ού αιώνα. Από τη Γαλλική Επανάσταση ώς τις μέρες μας, η νεωτερικότητα αναμετρήθηκε επανειλημμένως με τη συντήρηση του παλαιού συστήματος αξιών, ή τουλάχιστον με μια νέα ανάγνωση και ερμηνεία του παρελθόντος. Ο αγώνας είχε ποικίλες εκβάσεις, με υπεροχή της μιας ή της άλλης πλευράς, αλλά με αποτέλεσμα που συγκέντρωνε γνωρίσματα και των δύο.

Ανέβηκε πρόσφατα στο Φεστιβάλ Αθηνών το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι «Οι Δαιμονισμένοι», σε θεατρική προσαρμογή του Πέτερ Στάιν. Η ερμηνεία της ρωσικής παράδοσης και της σύγκρουσής της με τη δυτική νεωτερικότητα που επιχειρεί ο Ντοστογιέφσκι, είναι σε μεγάλο βαθμό κατασκευή της εποχής του. Η παράδοση, όπως την αντιλαμβάνεται ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας, συνδυάζει τη λαϊκή Ορθοδοξία με το νεόδμητο εθνικιστικό κίνημα των «Σλαυοφίλων». Ο ανερμάτιστος ήρωας των «Δαιμονισμένων», Νικολάι Σταυρόγκιν, είναι ένα ακραίο κακέκτυπο των δυτικών κοσμικών ρευμάτων που εισέβαλαν στη Ρωσία από το μέσον του 19ου αιώνα. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι η «Δυτικοφιλία» με τον ορθολογικό επαναστατικό της ακτιβισμό υπήρξε εστία μολύνσεως της αγίας Ρωσίας και πλήγμα για την αθωότητα της ρωσικής ψυχής. Ο Ντοστογιέφσκι δημιουργεί το λογοτεχνικό του σύμπαν χωρίς μέριμνα για την ιστορικότητα των πεποιθήσεών του και χρεώνει στη νεωτερικότητα όλες τις αμαρτίες που κατατρύχουν την κοινωνία του.

Η Ελληνική Επανάσταση πραγματοποιήθηκε σε περίοδο κατίσχυσης της παλινόρθωσης και των συντηρητικών ιδεών στη δυτική Ευρώπη. Με επικεφαλής τον Αυστριακό καγκελάριο Μέτερνιχ, η Ιερά Συμμαχία κατάφερε να καταστείλει στη γένεσή τους εξεγέρσεις με ριζοσπαστικό χαρακτήρα σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Χάρη στην επιρροή του Καποδίστρια, ο τσάρος Αλέξανδρος δεν κατέταξε τους Ελληνες στην κατηγορία των ριζοσπαστών, αλλά τους είδε σαν χριστιανούς εξεγερμένους κατά του μουσουλμάνου δυνάστη. Ετσι η ελληνική υπόθεση δεν έγινε θύμα της παγκόσμιας ευταξίας του Μέτερνιχ.

Ομως, αν οι Ευρωπαίοι συντηρητικοί παρέμεναν αφοσιωμένοι σε προεπαναστατικούς θεσμούς όπως στην Εκκλησία και τον Θρόνο, και πολέμησαν με ζήλο τους θιασώτες της κοινωνικής ανατροπής, οι υπήκοοι του ελληνικού κράτους προέρχονταν σχεδόν στο σύνολό τους από μια προ-νεωτερική αγροτική κοινωνία. Η αστική τάξη της Επανάστασης που αναζητούσε ο Κορδάτος ήταν πολύ περιορισμένη ώστε να παίξει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέου κράτους. Σημαντική επιρροή, αντίθετα, άσκησε μια μικρή κατηγορία ετεροχθόνων λογίων που στελέχωσαν τη δημόσια διοίκηση, καθώς και οι γραφειοκράτες Βαυαροί του Οθωνα, οι οποίοι έθεσαν τα θεμέλια της εκπαίδευσης, του στρατού και της Δικαιοσύνης μας. Ομως, η μεγάλη διαφορά βρίσκεται πάντοτε ανάμεσα στην αστική πολιτική ηγεσία και στον ευρύτερο αγροτικό πληθυσμό.

Οι δυτικότροποι στην πλειονότητά τους Ελληνες πολιτικοί έφεραν στη χώρα έναν επίπλαστο εκσυγχρονισμό, που επέτρεπε στην κοινωνία να διατηρεί τα παραδοσιακά της χαρακτηριστικά. Ετσι, παρά την επιτυχία της νεωτερικότητας στη δημιουργία θεσμών, οι παλιές σχέσεις υπηκόων και κράτους συνεχίζονται. Η αντιπάθεια των αγωνιστών του 1821 και των χρονικογράφων προς καθετί δυτικοφερμένο μεταδόθηκε στις κατοπινές γενεές των Ελλήνων. Ακόμα και στις μέρες μας οι κλεφταρματολοί βρίσκονται πολύ πιο κοντά στις καρδιές των Ελλήνων από ό, τι ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Βενιαμήν Λέσβιος ή ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας.

Στην κοινοβουλευτική περίοδο της ελληνικής ιστορίας, όμως, ο εκσυγχρονισμός κατίσχυσε. Ο Δημήτριος Βούλγαρης τοποθετήθηκε από τους νεότερους ιστορικούς στα τάρταρα του παλαιοκομματισμού, ενώ ο Χαρίλαος Τρικούπης εξακολουθεί να αποτελεί φωτεινό παράδειγμα πολιτικού εκσυγχρονιστή.

Ο διχασμός των νεοελλήνων εκδηλώνεται στις διιστάμενες επιλογές τους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το κοινωνικό πρότυπο των περισσότερων Ελλήνων υπήρξε ο εκσυγχρονισμένος Ευρωπαίος. Το πρότυπο όμως αυτό, που σφυρηλατήθηκε με κόπο από αλλεπάλληλες πολιτικές ηγεσίες, δεν ενσωμάτωσε απόλυτα στη νεοελληνική συνείδηση τις δυτικές αξίες της ατομικής ευθύνης, των υποχρεώσεων του πολίτη και ιδιαίτερα τον σεβασμό προς τους νόμους.

Η ασύμβατη σχέση της παραδοσιακής κοινωνίας με τους εκσυγχρονιστές πολιτικούς ηγέτες είχε συχνά αστάθμητα αποτελέσματα. Από τη δολοφονία του πρώτου κυβερνήτη ώς τη διχαστική εκτροπή του Βενιζέλου από την εκσυγχρονιστική αποστολή του, η ελληνική ιστορία είναι γεμάτη από εντάσεις ανάμεσα στις ηγεσίες και στην κοινωνία. Ακόμα και η εξέλιξη του ΚΚΕ, του πιο ανατρεπτικού από τα ελληνικά κόμματα, παρακολουθεί τη διάσταση υπαίθρου - πόλεων της κατοχής. Το ΚΚΕ εγκολπώνεται τον αντιδυτικισμό της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας και αναπαράγει τη συντήρησή της ως αντίσταση στα δυτικά πρότυπα τα οποία ευδοκιμούν στις μεγαλουπόλεις. Τις τελευταίες δεκαετίες, μάλιστα, το ΚΚΕ αναζητάει προστασία στο εθνικό κράτος από τη φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Ο παλιός του διεθνισμός αντικαθίσταται από έναν εθνικισμό-καταφύγιο.

Η χειραφέτηση του μέσου Ελληνα από τον παραινετικό έλεγχο των ηγετών, πραγματοποιείται κατά τη δεκαετία του 1980. Μετά τον Ελ. Βενιζέλο, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής θα αποδειχθεί ο τελευταίος πολιτικός κήνσορας ο οποίος επιτιμούσε τους ψηφοφόρους του ακόμα και από το μπαλκόνι των προεκλογικών του εξορμήσεων.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου απάλλαξε τον διχασμένο από το δίλημμα ανάμεσα στην παράδοση και την επίσημη παιδεία νεοέλληνα, και αποκάλυψε στους οπαδούς του τη λαϊκή τους αυθεντικότητα. Ετσι, έθεσε τέλος στις υποχρεώσεις του πολίτη έναντι του συνόλου ώστε η λαϊκή αυθεντία να γίνει σταδιακά ο νέος γνώμονας της νομιμότητας. Το ασύδοτο εγώ του ψηφοφόρου καταργεί επιτέλους τον κοινωνικό έλεγχο που ασκούσε το υπερεγώ του και η πολιτική ηγεσία συμφιλιώνεται με τη λαϊκή της βάση.

Εκατόν πενήντα χρόνια παλινδρομήσεων ανάμεσα στη νεωτερικότητα και τη συντήρηση κατέληξαν στην επαναφορά της οθωμανικής πολιτικής παράδοσης.